Page images
PDF
EPUB

der Commentar zur ganzen zwölften Rede, sondern der Schluss ist noch vorhanden. Die zwanzigste Rede hat Löwenklau aus dem Manuscript des Choniatas Acuminatus beigefügt.

Ueber das Alter der Handschrift wagen wir keinen Entscheid. Löwenklau hielt sie für bedeutend älter als die des Choniatas Acuminatus, d. h. also älter als das 13. Jahrhundert. Cursivschrift, Accentuation und Interpunktion weisen andererseits darauf hin, dass die Handschrift nicht vor dem 10. Jahrhundert geschrieben ist. Wenn wir also sagen, sie sei zwischen dem 10. und 13. Jahrhundert geschrieben, werden wir wohl nicht sehr irren.

Wir fügen schliesslich das prooemium sowohl nach dem Urtexte als nach der Löwenklau'schen Uebersetzung bei, damit der Leser einen Begriff bekomme, von welcher Art der Stil des Elias ist und in welcher Weise Löwenklau übersetzt hat.

Εξήγησις εἰσ τοὺς λόγους τοῦ ἁγίου γρηγορίου τοῦ Θεο λόγου πονηθεῖσα τῷ εὐτελεῖ μητροπολίτῃ κρήτης ἠλίᾳ ὑπερορίῳ τυγχάνοντι. προθεωρία.

Ἐν πεντηκοστῷ δευτέρῳ ἀριθμῷ τῶν τοῦ μεγάλου τούτου περιγραφομένων λόγων· λόγους γὰρ καλῶ καὶ τὰς συναριθμηθείσας τούτοις ἐπιστολὰς· δι ̓ ἂσ αἰτίασ εἴπαμεν ταύτασ ἐπεξηγούμενοι οἱ μὲν ἑκκαίδενα τούτων ἐν περιοχῇ μιᾶς συνειλημμένοι βίβλου πολλῶν ἐξηγητῶν εὐμοιρήκασι, καὶ παλαιῶν καὶ νέων, εὖ τεθηγμένας τὰς γλώσσας ἐχόντων ἐπὶ λόγοις· οἱ δέ γε λοιποί τούτων ὑπ ̓ οὐδενὸς τῶν ἐπὶ δυνάμει λόγων ἀκμασάντων καὶ τὰ τοῦ πνεύματος συγκρί νειν εἰδότων μετὰ τοῦ πνεύματος μετρίασ γοῦν, ὅσα ἡμᾶς εἰδέναι, τετυχήκασιν ἀναπτύξεως· μόνοσ δέ τισ βασίλειος καὶ γρηγόριος, οἳ καὶ τοῖς ἑξκαίδεκα τούτου λόγοις ἐπιβε βλήκασι, προεθυμήθησαν μὲν σχολικὰς τινὰς παρασημειώ σεις καὶ εἰσ τοὺς προκειμένου νῦν ἐπὶ θεωρίᾳ λόγους ἡμῖν καταλιπεῖν· τὸ δὲ κατ ̓ αὐτοὺς ἀδιδάκτουσ ἡμᾶς εἴασαν, οὐ τῶν τῆς θειογράφου γραφῆς, οὐ τῶν ἀπὸ τῆς θύραθεν ὅλως φροντίσαντες χρήσεων, οὐ τῶν ἄλλων οὐδενὸς, ὧν τὰ μὲν παρωδῶν, τὰ δὲ προσκολλῶν, τὰ δ ̓ ἀλλοιῶν καὶ πολυτρό πως καταποικίλλων ὁ μέγας οὗτος τούτους συνύφανεν. ὧν πολλῷ κατόπιν ἐλθὼν αὐτὸς καὶ θαμινώτερον τούτοις προσομιλῶν ἐσφάδαζον μὲν καὶ μαιμῶσαν εἶχον μου τὴν καρδίαν τῷ ὕψει τούτων ἐπιβαλεῖν. ὤκνουν δὲ ἄλλως καὶ ἀνεδνόμην, μὴ θεμιτὸν μηδ ̓ ἀσφαλὲς εἶναι καθαροῦ μὴ καθαροῖς ἅπτε σθαι διδασκόμενος. ἐπεὶ δὲ οὐκ οἶδ' ὅπως εἴπω πολλοὺσ παρακαλοῦντας εὗρον πρὸς τοῦτο καὶ παραθήγοντας, οὐκ ἄνευ θειοτέρας οἶμαι κινήσεως τόν τε όκνον ἀπεσκευασά μεθα καὶ τῷ ἐν ἀνοίξει τοῦ στόματος διδόντι λόγον τεθαρ ρηκότεσ τὴν ὁποίαν οὖν ταύτην ἐξήγησιν κατὰ τὸ ἡμῖν ἐφικτὸν ἐκδεδώκαμεν, τὰ μὲν θεολογικὰ θεολογικῶς, τὰ δὲ

φυσικὰ φυσικῶς καὶ τὰ ἠθικὰ ἠθικῶς, καὶ ἵνα συνελῶν εἴπω, καταλλήλως ἕκαστον τούτων ταῖς ἐφεστώσαις τέχναισ αὐτοῖσ ἀναπτύσσοντες. ἀξιῶ οὖν τοὺς ἐντυγχάνοντασ μὲ τὸ ἀκριβὲς σκοποῦντασ, ἀλλὰ πρὸσ τὸ πρόθυμον ἡμῶν ἀποβλέποντας οὕτως ἀποδέχεσθαι τὰ εἰρημένα.

Eliae Metropolitani Cretae Antistitis in orationum Gregorii Nazianzeni, cognomento Theologi, enarrationem ab se in exsilio elaboratam prooemium.

In oratione quinquagesima secunda (tot enim numero sunt huius eximii viri orationes, quarum appellatione complector et epistolas eis interiectas) diximus quas ob caussas illae quidem sexdecim, quae uno libro compraehensae sunt, magnam interpretum copiam nactae sint tam priscorum, quam recentium, quorum in dicendo linguae perpolitae essent: ceterae vero a nemine, qui vel dicendi facultate floruisset, vel cum spiritu dijudicare spiritualiter posset, saltem mediocrem (quantum quidem nobis constat) sint explicationem consequutae. Solus Basilius quidam et Gregorius, qui et sexdecim istis orationibus enarrandis operam impenderunt suam, voluerunt quidem illi quasdam annotationes scholiis consimiles, etiam in orationes, quas nunc contemplaturi sumus, nobis relinquere: verum quod in ipsis fuit, nulla ex parte per ipsorum doctrinam adiutos nos reliquerunt, quippe quibus neque dicta vel de libris divinitus scriptis, vel de exteris sumta curae fuerint, neque quidquam aliorum, ad quae partim magnus vir alludendo, partim quaedam adglutinando, partim mutando et multipliciter variando, suas orationes contexuit. Eos ego longo ex intervallo sequutus et frequenti usu orationes hasce mihi familiares reddens, vacillabam quidem, corde quadam cupiditate accenso in conatu adijciendi animum ad earum sublimitatem, ac ceteroquin etiam cunctabar et laborem hunc subterfugiebam, edoctus neque fas neque tutum esse, non puras purum quid attingere: sed quia complures inveniebam, qui me cohortarentur et incitarent, non sine diviniore quodam (ut arbitror) motu cunctationem abiecimus, et illius ope freti, qui ipsa in oris apertione largitur orationem, qualemqualem hanc explicationem pro viribus nostris edidimus: in qua theologica theologice, naturalia naturaliter, moralia moraliter, et ut breviter rem complexus eloquar singula modo illis artibus consentaneo declaravimus, ad quas pertinerent. Quapropter obsecro lectores, ut ne quam haec sint accurate facta spectent: sed in animi nostri studium intueantur, atque ita quae a nobis dicta sunt, accipiant.

(Fortsetzung folgt.).

Zur

Geschichte der alten nach Rom entführten Bibliothek

zu Heidelberg.

Von

Dr. Anton Ruland,

k. Oberbibliothekar in Würzburg.

Von der Geschichte der im Jahre 1623 nach Rom abgeführten Heidelberger Bibliothek ist bezüglich ihrer Verwaltung, ihrer Benutzung, so lange sie sich unter dem letzten Bibliothekar Janus Gruterus befand, im Grunde wenig bekannt. Denn Wilken selbst fand unter den von Rom zurückgekommenen und in dem Fascikel No. 834 enthaltenen Papieren nur zwei die Bibliothek betreffende Actenstücke, als ein Rescript der Canzlei an Janus Gruterus vom 14. Jun. 1617", worin auf die Empfehlung des Bibliothekars verfügt wird, dass dem Meister Wilhelm Deps, welcher sich erboten, hinfürters Pfaltzbücher vff die bibliothecam zu binden", „zu solchem enndt sollen künftig Pfaltzbücher zugestellt. . . werden" 1) — und ferner „ein französisches Handbillet eines Herrn Colbert vom 9. Dec. 1617 an Gruterus, worin für den Churfürsten Friedrich V. eine Legende der Heiligen in französischer Sprache und eine Geschichte der Niederlande begehrt wird 2). Das in der Münchner Hof- und Staatsbibliothek vorfindliche Manuscript „Cod. lat. 10787", eine Abschrift eines in Rom vorfindlichen Codex des Janus Gruterus (Codex Vat. Palat. 1909) giebt dennoch einige Auskunft, die, wenn auch geringfügig, dennoch nicht ohne Interesse ist. Gruter selbst hing mit unendlicher Liebe

[ocr errors]

1) Vgl. Wilken Geschichte der Bildung, Beraubung und Vernichtung der alten Heidelbergischen Büchersammlungen. Heidelberg. 1817. S. 183.Für diese treffliche Arbeit Wilkens lassen sich übrigens manche Zusätze geben. So sagt Jacob Wympheling in der Schrift:

,,De vita et moribus Episcoporum aliorumque prælatorum et principum. Argent. per Renat. Beck. 1512. 40. und zwar in seiner Dedication an Bischof Wilhelm III. von Strassburg: „Opusculum Heinrici de Hagenoia Nycholao quondam Spirensi episcopo transmissum et a me nuper Georgioque Gemigero preposito Heidelberge in Bibliotheca philosophorum repertum." Die Vorrede datirt,,Prid. non. Oct. MD." Anfang des Werkes:,,De moribus episcoporum etc."

Münch. Hof- u. St. Bibl.

P. O. lat. 576.

Eine wichtige von Wilken übersehene Nachricht über Otto Heinrich und sein Verhältniss zur Heidelberger Bibliothek gab Friedr. Pet. Wundt im Allg. Lit. Anzeiger 1798. S. 785-789, wo sich auch sein Testament-Auszug, die churfürstliche Bibliothek betreffend vorfindet, in dem er unter gewissen Eventualitäten auch die Universität Tübingen als Erbe benannte.

2) Ebenda S. 186.

an seiner Bibliotheca Palatina, wie er in einem Entwurf seiner Vorrede zu den Werken des Cicero (Blatt 40 des Codex) schreibt: habeant alii sibi locum, habeant aulam, habeant curiam: pro iis omnibus erat mihi Bibliotheca Palatina; ibi libros ac chartas negotiorum peragam otium!

Gerne kommt er bei jeder Gelegenheit auf die Geschichte der Bibliothek zurück: (Blatt 54) Erat ante aliquot circiter triginta annos, quod Serenissimus Bibliothecam hanc non solum reaedificare intenderit; quare architectorem et magistrum et muratorum et fabrorum, et lignatorem, insimul alios opifices ad se venire jussit. Et postquam Bibliotheca denique aedificio suo insigni consumata erat, tunc eandem cum selectissimis libris cumulavit et auxit; imo etiam eam exornavit cum aliis centum ornatibus et lapidibus pretiosis et variarum artium diversitate constituit; et non solum hoc, sed et magnam summam ad eam sat tenendam. Transferre et selectissimis tam depictis quam indepictis imaginibus probe occupari voluit." Ebenso spricht er (Bl. 26b.) von seiner Zeit: „Quo splendore maxime fulget serenissimus noster Elector et clementissimus Princeps, cui omnes coelites ob suam praestantissimam clementiam in favorem suum favere studeant et erecta suorum praedecessorum culmina, quae ipse transcendere coepit, in sinum suum tanquam parentum vestigia secutus est. Quum ergo ille Bibliothecam ornamentis librorum selectissimorum publicis condecorare dignatus est, eandemque ampliare et exstruere"

Ebenso gern rühmt Gruter den Bücherreichthum seiner Palatina: (Blatt 42.) Quae omnia in libraria Palatina 1) inveniuntur."

Diese innige Verbindung Gruters mit seiner Bibliotheca Palatina hielt ihn im innigen Verkehre mit seinen Pfältzischen Fürsten selbst, auf welche er gleichsam die Liebe zu seiner Bibliothek mit übertrug, indessen sie ihn selbst schätzten und liebten! So konnte er also wohl (Blatt 43) schreiben: „Qui serenissimae vestrae familiae administer jam quinque lustris et amplius ita tenere a Principibus Palatinis diligor, ita care aestimor, ita diffuse celebror, ita optime muneror, ut novis prorsus indigeam vocabulis... si incomparabilem hanc vestram dignationem comode exprimere valeam. Sane silicem et ferrum emolliat calefaciatque talis ac tantus multiplicum beneficentiarum ignis, nedum istud pectus vel solo verborum munere obligandum !"

Wenn nun hier der Churfürstliche Bibliothekar Gruter

1) So erzählt Gruter in der gedruckten Vorrede zu Cicero (Opera omnia, Hamburgi 1618. fol.): animumque addent, ut paullo post super Tullio plures adhuc consulam MSS. Palatinos, quos habemus ultra ducentos!

spricht optime muneror" so steht dieser Ausdruck allerdings im Contraste mit der früheren Besoldung, von der Wilken mit Recht sagt1) Freilich war auch die Besoldung des Churfürstlichen Bibliothekars sehr gering. Der auch sonst sehr kärglich besoldete Wilhelm Xylander wenigstens hatte als Bibliothekar nur ein jährliches Gehalt von zwanzig Gulden."

n

Die Veranlassung, bei welcher Gruter von seiner Besoldung spricht, ist folgende. Er hatte einen Ruf, wie es scheint, unter ungünstigen Bedingungen auf Antrag des Baron von Schonaich als Professor der Rhetorik und Poetik nach Auswärts erhalten. In seinem Antwortschreiben führt er nun ablehnend (Blatt 96b) an: Numquid? Ut ego ille Professor electoralis unicus ex Academia Germaniae primaria transplantarer in Gymnasium, carens salario centum octoginta florenorum. Rideant me profecto ipsimet pueri! ego quidem magis, quod tantae aetatis arbor raro dicatur coalescere, neque unquam nisi.. infosso solo, quale vestrum dici non potest, nam ut mendicem auctarium" und nun führt er seine Besoldung in Heidelberg an,cui jam nunc ultro quot annis obveniunt a Palatino floreni trecenti et viginti, cui die beste Rheinische wein, zwölf Malter Korn, famulusque scriba sine ullo meo sumptu; an non vel tibi ipsi videtur dedecere Gruterum, qui ante viginti quinque annos vocatus fuit in locum Lipsi Lugduni Batavorum, ante quindecim in locum Riccoboni Patavii stipendio mille ducentorum auratorum; quotidieque invitor Groningam salario minimum mille francorum, et ubi similiter potuissem habere aedes franco" et hortum. Etiam in Italia potuissem suscipi, et dedissent ibi quingentos scutorum nummos, et ad principes fuissem admissus. Et sic praeterea alia loca obtinuíssem jam ante plures annos, in quibus ego meam et egregiam quidem sustentationem lautissime obtinere potuissem, si non voluntas aberasset mea in alienas partes exterarum regionum proficiscendi" Gruter geht nun auf seine häuslichen Verhältnisse ein, und schreibt weiter: „Praeterea comparavi hîc mihi aedes et hortum tribus florenorum millibus. Quid! Quod reditus meos omnes habeam in hac vindemia depositos apud rusticanos. Ea cuncta profecto vendenda venient admodum vili pretio." Noch spricht er von seinen zwei dem Heirathen nahe stehenden Töchtern, von seinem Hausgeräthe, welches er verschleudern müsste, und endlich von seiner eigenen Bibliothek! Nam libros certe meos segregari non patiar, . . . præsertim libros, qui sunt magni momenti et firmi roboris. Eosdem ego ipse custodire volo, nec cupio vendere, quia illos facile invenire non possim; imo nec amplius vel raro in Typim mandantur Imple

1) Wilken a. a. O. S. 187.

[ocr errors]
[ocr errors]
« PreviousContinue »