3 vicenos in disciplina permanent. Neque fas esse existimant, ea litteris mandare, quum in reliquis fere rebus publicis, privatisque rationibus, Græcis utantur litteris 5. Id mihi duabus de causis instituisse videntur; quod neque in vulgum disciplinam efferri velint, neque eos, qui discant', litteris confisos, minus memoriæ studere: quod fere plerisque accidit, ut præsidio litterarum diligentiam in perdiscendo ac memoriam remittant. In primis hoc volunt persuadere, «< non interire animas, sed ab aliis post mor 6 3. Vicenos annos. Pompon. Mela, 1. III, c. 2 : Docent multa nobilissim mos gentis, clam et diu, vicenis annis, in specu et abditis saltibus. 4. Neque fas existimant. Cur? Paulo infra dicetur. 5. Græcis litteris. Vide quæ nohoc tavimus, l. I, c. 29. Cæterum, loco, Tò græcis delendum censuerunt Hotman. primus, et post hunc, Vossius, Scaliger, et alii multi, velut inutile. At græc. interpres habet ἑλληνικοῖς χρώμενοι γράμμασιν ; præterea omnes codd. in ejusdem verbi usu consentiunt. 6. Quod neque in vulgum. Solemne hoc in primis poetis ac philosophis. Unde Horat., lib. 111, od 1. Odi profanum vulgus et arceo. et Orpheus, initio carminum : Δέξομαι εἷς Θέμις ἐςὶ θύρας δ ̓ ἐπι θέσθε βεβήλοις. GoD. 7. Neque eos, qui discant, litteris confisos, etc. Hæ autem causæ principibus philosophorum probatæ, Pythagoræ præsertim et Socrati, qui ne litteram quidem ullam scriptam reliquerunt. Anteponit enim Socrates in Platonis Phædro vivæ vocis ac memoriæ scientiam mortuæ scripturæ; scriptum tamen adversus oblivionis infirmitatem permittit; de quo vide Quintil. l. x1, 3. 8 8. Non interire animas. Strab. 1. IV: ......... artus Orbe alio: longe, canitis si cognita, vitæ Mors media est. Diodor. Sic. Bibl. 1. v, p. 306: Èvσχύει γὰρ παρ ̓ αὐτοῖς ( Γαλάταις ) ὁ Πυθαγόρου λόγος, ὅτι τὰς ψυχὰς τῶν ἀνθρώπων ἀθανάτους εἶναι συμβέβηκε, καὶ δι' ἐτῶν ὡρισμένων πάλιν βιοῦν, εἰς ἕτερον σῶμα τῆς ψυχῆς εἰσδυομένης. Eo tamen differt metempsychosis Druidum a Pythagoræ doctrina, quod hic animam mortui hominis fingat ab humano corpore in bruti cujuslibet corpus transeuntem; ii vero generosiorem atque nobiliorem ex humanis in humana transitum doceant. Cave ne, sicuti criticus quidam ab Oberl. citatus, hæc Lucani verba orbe alio, 1. citat. pro terra alia, veluti luna, planetis, etc. interpreteris: orbe alio, id est, corpore (scil. humano). Illud autem incertum est, utrum Druidæ a Pythagora, an hic ab illis eam acceperit doctrinam. Alii, scil. Diog. Laert. Vit. Pyth. et Alexander quidam apud Clement. Alex. volunt Pytha tem transire ad alios; » atque hoc maxime ad virtutem excitari putant, metu mortis neglecto. Multa præterea de sideribus atque eorum motu, de mundi ac terrarum magnitudine, de rerum natura, de deorum immortalium vi ac potestate disputant, et juventuti transdunt. XV. Alterum genus est Equitum'. Hi, quum est usus, atque aliquod bellum incidit, (quod ante Cæsaris adventum fere quotannis accidere solebat, uti aut ipsi injurias inferrent, aut illatas propulsarent,) omnes in bello versantur: atque eorum ut quisque est genere copiisque amplissimus, ita plurimos circum se ambactos clientes goram peregre discendi studio profectum Druidas audiisse: alii contra, Strabo, l. iv. Iamblic. Vit. Py-. thag. Origines philos. c. II, p. 46: ὁ τοῦ Πυθαγόρου οἰκέτης Ζάμελξις τοὺς παρὰ Κελτοῖς Δρυΐδας λέγεται διδάξαι φιλοσοφεῖν τὴν Πυθαγόρειαν φιλοσοφίαν, innuere videntur Druidas à Pythagora Metempsychosin didicisse. At, ut recte observat Morus, nonne potuit eadem sententia pluribus in mentem venire? qui enim, cætera indocti, credunt, animas non interire, hi, quippe sensibus et adspectabili mundo adsueti, quam proclives erunt ad comminiscendum aliquod superstitis animæ habitaculum, quam corpore sejunctam vivere vix videntur intelligere posse. 9. Multa præterea de sideribus. Pompon. Mela Cæsarem secutus, idem scribit: Druidas terræ mundique magnitudinem et formam, motus cæli ac siderum et quid dii velint scire, se profiteri. CAP. XV. 1. Alterum genus est equitum. Adi Pausaniam in Phocicis, ubi fuse loquitur de gallis equitibus. Cuique, inquit, equiti fuerunt duo astantes famuli, utrique rei 3 equestris periti et equitantes. Postquam autem eorum officium et navandam in pugna domo operam descripsit, his verbis colligit : ejusmodi ordinem trimarkisiam nominabant voce indigena; et equorum nomen sciatur esse Markam apud Gallos. Unde vir Clar. Goduinus conjicit equitem illis fuisse Marchionem (alii vocem Marchio, Gall. marquis, a voce germanica mark, finis, limes, terminus, frontières, derivari volunt), et certe, addit idem, Markschalk potens est aut peritus equorum : quo nomine nobis dicuntur et Polemarchi (les maréchaux de France), et qui sunt equorum curandorum periti (les maréchaux ferrants.) 2. Amplissimus. Al. amplissimis. 3. Ambactos. Iidem prope qui soldurii. Vid. III, c. 22. Ambactus, douλos μrobotòs, servus mercede conductus (non servus in eo sensu quo apud Romanos vulgo accipitur, sed uti apud nos les domestiques à gages): ita vett. glossæ. Festus ait gallica lingua significare servum. Male. Hunc Diod. Sic. rectius appellat ministrum, Staxovov, ingenuæ conditionis. Ea voce similiter sonante utuntur etiam que habent. Hanc unam gratiam potentiamque noverunt. XVI. Natio est omnium' Gallorum admodum dedita religionibus ; atque ob eam causam, qui sunt affecti gravioribus morbis, quique in præliis periculisque versantur, aut pro victimis homines immolant3, aut se immolaturos nunc Flandri Ambacht-man, id est, homo quæstus causa operam suam alii locans. Adde præterea Cæsarem ipsum, qui hæc duo nomina ambactos clientesque ita junxit, ut alterum esset interpretatio latina alterius vocis celticæ : itaque de significatione hujus vocis parum ambigeretur, nisi severo nimis essent supercilio critici quidam. Ambactum igitur interpretor non servum, nec mercenarium, sed ministrum, assiduum comitem, ut sunt apud magnates nostros, les officiers attachés à la maison, les écuyers, les pages, les principaux domestiques qui ne portent point livrée. In eo differunt a clientibus romanis, quod mercedem aliquam pro sua opera recipiunt. Morus ait se reperisse verbum andbahts (minister) in versione gothica epistolæ beati Pauli ad Rom., ubi, 13, 3, 4, bis legitur Waldufni ist andbahts goths; hoc est, potestas est ministra dei. Rursus Rom. 15, 8, diánovos vertitur andbaht. Plura, addit Oberlin, dabit glossarium Scherzii. Id solum pro certo teneamus ambactum esse verbum celticum, nec romanum, ut frustra tueri conatus est Dacier ad Festum in ambactus. Nonnulli volunt derivari ab ambigere. Pessime; nam præterquam quod tò ambigere aliud omnino significat; nec supinum, nec præteritum habet, unde vox ambactus potuisset effingi. 4. Gratiam. Benevolentiam non quam quis aliis ipse gratificando exhibet, sed in qua ipse est apud alios, quam init ab aliis, et per quam sibi conciliat potentiam. M. - CAP.XVI.1.Omnium. Vulg. omnis. 2. Religionibus. Ritibus, sacris, iisque superstitiosis. M. Religionibus. Suis, scil. ; nam cæterarum contemptrix: unde illud Ciceronis pro Fonteio: Cæteras gentes pro religionibus suis bella suscipere, Gallos contra omnium religiones. Ad quod respexerit Tullius, nescio: nunquam enim Galli adversus religiones bella gessisse videntur, nisi forte innuerit Brennum alterum qui expilavit templum Delphicum,nec nonUrbem captam a Senonibus. Sed istæ expeditiones non tam evertendarum religionum causa, quam prædæ faciendæ susceptæ fuerunt. Cæterum de religione Gallorum multo plures obiter,ex professo autem imprimisDom, Martin Benedictinus, et Pelloutier apud nostros; apud Germanos Ritterus in hist. Gall., p. 198 et seq. 3. Homines immolant. Autores passim hanc Gallorum feritatem commemorant. Vide potissimum Lactant. in Stat. Thebaid. x.Eryc, Olaum 1. 1, c. 1, hist. Suecica; Surium in vita Sancti Cæsarii; Acta sanctæ Perpetuæ ab ipsamet tempore Severi imp. scripta, etc; at non solum Gallos hujus immanitatis participes fuisse, atque omnes fere orbis gentes ante Christum ortum plus minusve superstitionis hujus fœditate se contaminasse nemo nescit; quin et Cæ vovent, administrisque ad ea sacrificia Druidibus utuntur; quod, pro vita hominis nisi hominis vita reddatur, non posse aliter deorum immortalium numen placari arbitrantur: publiceque ejusdem generis habent instituta sacrificia. Alii immani magnitudine simulacra habent, quorum contexta viminibus membra vivis hominibus complent, quibus succensis, circumventi flamma exanimantur homines. Supplicia" eorum, qui in furto, aut in latroci sar, qui nobis hoc factum tanquam rarum prodidit, in ipso actu sui de Gallis triumphi, victimas humanas immolari passus est. Diodor. Sic. 1. XLIII. Postquam narravit clarum illum virum Vercingetorigem, Gallorum ducem, interfectum fuisse, statim a triumpho, addit : Ä22.01 δὲ δύο ἄνδρες ἐν τρόπῳ τινι ἱερουργίας (in modum sacrificii: nota hæc verba.) ἐσφαγήσαν. Καὶ τὸ μὲν αἴτιον οὐκ ἔχω εἰπεῖν. Οὔτε γὰρ ἡ Σίβυλλα ἔχρησεν, οὔτ ̓ ἄλλο τι τοιοῦτο λόγιον ἐγένετο. Εν δ' οὖν τῷ Ἀρείῳ πεδίῳ πρόστε τῶν ποντιφίκων καὶ πρὸς τοῦ ἱέρεως τοῦ Ἄρεως ἐθύθησαν. Gop. Ex homine autem immolato deinde auguria capiebant, si verum tradiderunt Diod. Sic. v, 31, et Strabo, Iv, p. 198. Scriptores de ritu vopo Tovcías collegit Fabricius, in Bibliotheca antiqua, p. 349. 4. Non posse aliter. Tò aliter adjecit Scaliger, e codd. Oberl. 5. Simulacra Non simulacra deorum gotzenbilder, ut vult Ritterus historia Gall. p. 118: sed portentosæ et monstrosæ machinæ vimineæ, utcumque referentes formam corporis humani, ut ruricolæ e stramine contexunt simulacra hominum ad feras et aves abigendas, Strohbilder, strohmanner. Ita Morus. Confer cum nostro Cæsare locum Strabonis, ubi ait, 1. rv: Kai yȧp κατετόξευόν τινας καὶ ἀνεςαίρουν ἐν τοῖς ἱεροῖς, καὶ κατασκευάσαντες και λοσσὸν χορτοῦ, καὶ ξύλον ἐμβαλόντες εἰς τοῦτον βοσκήματα, καὶ παντοία θηρία καὶ ἀνθρώπους ὡλοκαύσουν. Strabo dicit colossum fœni, at Cæsar simulacrum immane viminibus contextum. Major fides Cæsari habenda, qui ipse forsan testis fuit, quam Straboni hæc auditu tantum referenti. Cæterum hujus superstitionis multo tamen mitioris vestigia repe riebantur paucis abhinc annis in nonnullis Galliæ civitatibus, præsertim Lutetiæ Parisiorum, ubi simulacrum vimineum, humana forma, et repræsentans Helvetium, circumferebatur quot annis, statuto die, per vicos urbis, a plebecula injuriis et maledictis lacessitum; postmodum sub vespera in platea igne comburendum. Nostri majores tunc vocabant istud simulacrum le suisse de la rue aux ours. Antea nomine alio appellabatur: nam hujusce superstitiosæ cerimoniæ origo est ignota propter antiquitatem. 6. Supplicia. Duplicem in hoc capite significationem habes lector verbi istius. Hic primum supplicia in eodem sensu quo communiter accepimus pœnam flagitii cujuscumque, Topízy, ut græcus interpres nio, aut aliqua noxa sint comprehensi, gratiora diis immortalibus esse arbitrantur: sed, quum ejus generis copia deficit, etiam ad innocentium supplicia descendunt. XVII. Deum maxime Mercurium colunt. Hujus sunt ut habet. Infra supplicia, supplicatio, vel potius victimæ et immolationes in honorem deorum, vel ad placandos deos oblatæ. Sic ap. Sall. Cat. 9:in suppliciis deorum magnifici, domi parci, in amicos fideles erant. Item Varro, de Re Rustica, l. II, c. 5, de bobus, quos ad victimas farciunt, atque ad deorum servant supplicia.Galli autem in quintum annum maleficos servabant, ab omnibus eodem tempore supplicium sumeretur. Diodor. Sic. v, 32. Hic observare licet, ex omnibus gentibus, apud quas solemne fuit humanas diis hostias litare, gentem nostram multo mitiorem fuisse; quippe quæ plerumque sontes, alioquin publicæ utilitatis causa morte plectendos, ad supplicationes reservaret, neque alios immolaret, nisi cum istius modi victimæ deessent. CAP. XVII. 1. Deum maxime Mercurium colunt. Omnis ista de diis Gallorum descriptio incerta prorsus, et pæne falsa videtur. Romani et Græci quidquid religionis exteræ repererunt, id plane ex sua religione existimarunt; atque, si quando Gallos pro mercaturæ opificiique successu vota facere, ab iisque has res Deo commendari viderunt, illico illis obstruserunt Mercurium et Minervam, incuriosi de reliquo, an ille deus esset homo ἀποθεωθείς ; an Deus unicus naturæ præses sub diversis nominibus invocaretur; an plures dii in mente Gallorum cum attributis diversis essent. Sexcenta fere volumina de diis Gallorum prodiere jam dudum, et ex hac tan taopinionum farragine, tam diversarum, nihil certi adhuc apud nos manavit. Ego vero et simpliciorem et augustiorem Gallorum vett. religionem autumo, et doctissimo Moro prorsus assentior, cui statuendum videtur Gallos existimasse corpora humana, opes, negotia, itinera, bella, ab uno Deo contineri atque gubernari; illos vero homines in deorum numerum receptos, rerumque moderatores, quales Jupiter, et Apollo Græcorum Latinorumque fuerunt, Gallis plane ignotos fuisse. Sed ut ad Mercurium Gallum redeam, de ejus nomine Celtico nihil certum; alii, ut Vossius, dictum putant Wodam; ita appellatum prodidit Paulus Diac. l. 1, de Gestis Langob. et fidem facit vox belgica wodensdach seu wonstag significans dies Mercurii. Si Erico Olao credimus, Suecis Othinus, aut Oden vocabatur eum colebant Sueci pro obtinenda pace et tranquilla vita, quartamque ei feriam consecrabant sub nomine odensdach. Alii multo plures, fateor, Teutatem appellant (porro Teutates deus est immitis et ferus, qui non satis recte comparatur cum Mercurio); et eumdem esse existimant, quem apud Ægyptios Theut, vel Thot, apud Græcos, θεός, vel Ζεὺς. Sed addit Morus, supra citat. ex omnibus apparet nos nescire, utrum peculiare numen fuerit, an aliqua ¿vépyɛta divina, et modus, aut pars tantum concepta a Gallis; neque magis scire, si numen fuerit, quo nomine insignitum fue |