3

6

Duplex enim 'rubor est, quia in secundo matrimonio duae Cap. XI. uxores eundem circumstant maritum, una spiritu, alia in carne. 3 Neque enim pristinam poteris odisse, cui etiam 'religiosiorem reservas affectionem, ut iam receptae apud dominum, pro cuius spiritu 'postulas, pro qua oblationes annuas reddis". Stabis ergo ad dominum cum tot 10 uxoribus, "quot in oratione commemoras, et offeres pro duabus, et commendabis illas duas per sacerdotem de monogamia ordinatum aut etiam de virginitate sancitum, circumdatum 12 viduis univiris? et ascendet sacrificium tuum libera fronte, et inter 13 cetera bonae mentis "postulabis tibi et uxori castitatem?

Scio, quibus 'causationibus 2 coloremus insatiabilem carnis Cap. XII. cupiditatem. Praetendimus necessitates adminiculorum, domum administrandam, familiam regendam, loculos, claves custodiendas, lanificium dispensandum, victum procurandum, curas comminuendas. Scilicet solis maritorum domibus bene est. Perierunt caelibum familiae, res spadonum, fortunae militum aut peregrinantium sine uxoribus. Non enim nos et milites sumus? eo quidem maioris disciplinae, quanto tanti imperatoris? 10 Non et nos peregrinantes in isto saeculo sumus? Cur autem ita dispositus "es, Christiane, ut sine uxore non possis? 13 Nunc et "consors one

9.

Cap. XI. 1. iste rubor BDabc. 2. in om. BDabc. 3. Nec (et haec B.) enim pristinam (pristina B.) BDabc. 4. clariorem reservas (reservans D.) BDabc. 5. etiam (et iam abc.) repete apud BDabc. etiam repertae los. Scaliger. 6. dominum Ad. ¿eum reliqui. 7. postules BDabc. 8. reddas Dabc. redesset B. deum BDabc. dno A. 10. uxores D. 11. quod in oratione commemores A. quod illas orationem (oratione abc. orationi D.) commemoras BDabc. quot illa oratione commemoras Fulv. Ursinus. 12. viduis univiris A. virginibus ac univiris abcd. Gorziensis. virginibus (virginis D.) univiris BD. 13. cetera bonae ego. cetera frontene A. celera voluntas bonae BD. ceteras voluntates bonae abc. 14. postulabit (populabit B) tibi et uxoris BD.

Cap. XII. 1. excusationibus BDabc. 2. coloremur insatiabili carnis cupiditate B. 3. ex quibus necessitates adminiculorum descendunt: administrandam BDabc. 4. admiculorum A. 5. regendos loculos abc. Gorziensis. 6. lanificium dispensandum om. A. 7. comminuendas ego. communiendas Ad. domesticas BDubc. 8. caelestibus familiares spadonum familiae (famulae D.) BD. caelibum familiae, spadonum abc. 9. et nos BDabc. 10. Nonne App. 11. est Christianus BDabc. 12. possit abc. possis esse B. m. sec. 13. Num ab. 14. consortium BDabc.

Cap. XI. a. pro qua oblationes annuas reddis.] De his oblationibus pro defunctis inprimis legendus est Desid. Heraldus ad Arnob. Adv. Natt. lib. IV. p. 193 sq. ed. LB., qui haec quoque Tertulliani verba citat. Cap. XII. a. curas comminuendas.] Ita emendandum esse videbatur. Haud deteriori sensu possis etiam communicandas. Quod enim liber Agobardi habet curas communiendas, quod recepit Rigal

TERTULLIANI OPP. ED. OEHLER. Tom. I.

tius, vereor ut sanam sui interpretatio-
nem admittat. Ita in verbis Arnobii Adv.
Natt. 1, 3,,In litteris enim priscis com-
prehensum et compositum non videmus,
etiam imbres saxeos totas saepe com-
minuisse regiones," prima manus in libro
Parisino, ex quo uno illud opus in edi-
tiones defluxit, scripserat communisse.

b. non possis ?] Peregrinans esse in

isto saeculo.

48

31

15

28

16

21

27

30

19

24

rum domesticorum necessaria est. Habe aliquam uxorem spiritalem. Assume de viduis fide pulchram, paupertate "dotatam, aetate signatam. Bonas nuptias feceris. Huiusmodi uxores etiam plures haberi deo gratum est. Sed posteritatem recogitant 20 Christiani, quibus crastinum non est. Haeredes dei servus desiderabit, qui semetipsum de saeculo 21 exhaereditavit? "Et ideo quis repetat matrimonium, 23 si de pristino non habeat liberos? 25 Habebit itaque hoc 26 primum bonum, ut diutius velit vivere, ipso apostolo festinante ad dominum? Certe expeditissimus in persecutionibus, "constantissimus in martyriis, promptissimus in communicationibus rerum, 2 temperantissimus in acquisitionibus, postremo securus morietur, relictis filiis, forsitan qui illi parentent. Numquid ergo huiusmodi et rei publicae prospectu aguntur? ne civitates deficiant, si suboles non exerceantur, ne legis iura, ne commercia delabantur, ne templa derelinquantur, 36 ne non sint qui "acclament, 38 Christianis leonem! Haec enim audire desiderant qui filios quaerunt. 39 Sufficiant ad consilium 39b viduitatis vel ista, praecipue apud nos, importunitas liberorum, ad quos suscipiendos legibus compelluntur homines; quia sapiens quisque nunquam libens filios desiderasset. Quid ergo facies, si 43 novam uxorem de tua conscientia impleveris? "dissolvas medicaminibus conceptum? Puto nobis 45 non magis licere nascentem nocere quam et natur. Sed

46

40

47

15. necessarium BDabc. 16. fide om. B. 17. dotatam aetate om. A. 18.. fecerit buiusmodi uxor. abc. feceris huiusmodi uxor (uxori B.) BD. 19. de posteriori tempore cogitant BDabc. 20. xpi A. 21. exhaereditavit AẞBab. exhaeredavit (4)Dcd. 22. ut ergo quis repetis (quid repetit ab. quis repetit c.) BDabc. 23. cum de pristino abc. de pristino BD. Negationem non habet B. 24. habebat A. 25. Habebit om. BDabc. 26. primum bonum A. primum reliqui. 27. diutius uti volunt ipso BD. 28. Certe expeditissimus om. BDabe. In A. non extant verda persecutionibus - promptissimus in. 29. constantissimum in (in om. B.) Bobc 30. promptissimum in communicationibus (commutationibus B.) BDabe. 31. recum A. Omillit d. 32. temperatissimum BDabc. Fulv. Ursinus rescribit constantissim martyriis, promptissimi in communicationibus rerum, temperatissimi celt. Alu aliter. 33. usuris, morte relinquendis, filiis BDabc. 34. Forsan reipublicae prospectu aguntur ne divites deficiant, si soboles non habent, ne BDabc. 33. ne legis iura 4 ne leges ne iura reliqui. 36. ne modo non c. ne non modo sint BD. 37. exclament BDabc. 38. Christiani ad bestias abc. Christiani illins nescio BD. 39.

Sufficiat consilium (ad consilium abc.) BDabc. 39 b. divinitatis 4. 40. praecipua aut nos importunitas (importunitatis B.) BD. praecipua causa importanttas abc. 41. quique cd. qui B. 42. babens B. 43. nobis B. nolis D. DOlis, si abc. nolens Petr. Ciacconius. 44. dissoluturus es (es om. B) medicamine BDabc. 45. non magis (Aß)d., Fulv. Ursinus. magis non Ap. non BDube. tam Latinius. 46. nocere quam et natum 48. nocere quam natum (App)d. necare qua T el natum reliqui. 47. Sed fortasse in (in om. d.) illo Ad. seu forte illo reng c. buinsmodi] Cf. adnot. ad De Baptismo cap. 12.

d. Christianis leonem!] Cf. Apolog. cap. 40.

e. ad quos suscipiendos legibus com

pelluntur homines] Cf. Ad Uxor. I, 5.
Apolog. cap. 4.
f. dissolvas medicaminibus conce-
ptum?] Cf. Apolog. cap. 9. cum adoett.

49

52

50

31

fortasse illo tempore praegnantis uxoris remedium tantae sollici-
tudini a deo petere audebis, quod in te positum recusasti? Ali-
qua, opinor, sterilis prospicietur, iam vel frigidioris aetatis. Satis
consulte et inprimis fideliter. Nullam enim credidimus deo volente
sterilem aut anum enixam. Quod adeo magis evenire potest, si quis
53 praesumptione huius providentiae suae dei aemulationem provo-
earit. Scimus denique quendam ex fratribus, cum propter filiam
suam secundo matrimonio sterilem 56 captasset uxorem,
rum patrem factum quam et iterum maritum.

13

10

14

54

57 tam ite

'Ad hanc meam cohortationem, frater dilectissime, accedunt Cap. XIII. etiam saecularia exempla, quae saepe nobis etiam in testimonio posita sunt, cum quid bonum et deo placitum ab extraneis quoque agnoscitur et testimonio "honoratur. "Denique monogamia apud ethnicos ita in summo honore est, ut et virginibus legitime nubentibus univira pronuba adhibeatur; et si auspicii causa, utique boni auspicii est. Item, ut in quibusdam sollemnibus et "officiis, prior sit univirae locus. Certe 12 Flaminica non nisi univira est; quae et Flaminis lex est. Nam quod ipsi Pontifici Maximo iterare matrimonium non licet 15 utique monogamiae gloria est. Cum autem 16 dei 17 sacramenta satanas affectat, provocatio est no48. tantam (tantum B. tanta abc.) sollicitudinem (sollicitudine abc.) BDabc. 49. quod (quid D.) interpositum BD. 50. recusanti A. 51. Opinor aliqua BDabc. 52. iam vel frigidioris aetatis. Satis consulte et inprimis fideliter. Nullam enim credidimus deo volente sterilem aut anum enixam. Quod adeo Ad. vel etiam anus saepius (quis BD.) enixa. Quod (Quid ab.) a domino BDabe. 53. praesumptionem eius pro dei aemulatione provocaret BDabc. 54. patribus BDabc. filiam Ad. familiam reliqui. 56. temptasset B. 57. tam terum A. Cap. XIII. 1. An ab. 2. contentionem (contemptionem B.) BDabc. 3. videmus etiam saeculi exempla BDabc. 4. quod BDabc. 5. placitum videtur, testimonio BDabc. 6. honoratur ego. oneratur ABDabc. ornatur alii. 7. Denique om. BDabc. 8. et om. A. 9. et si auspici initium est. Item BDabc. et ei auspici initium est. Item los. Scaliger. 10. ut om. BDabc. 11. auspiciis, ut prior BDabc. 12. Flaminia Dabc. 13. quae flaminia (flaminina B.) lex est BDab. 14. Nam cum ipsi pontifici d. Nam ipsi pontifice A. Nam duo ipsi pontifici abc. 15. matrimonia BDabc. 15 b. quod monogamiae BDabc. 16. deus summus tantum, satanas (statuat B.) ad perficiendum provocatio est nostra, immo (provocationem nostram in uno B.) subfusio (subfuso BD.) si (si om. abc.) pigrissimum (pigrissimorum abc.) ad continentiam BDabc.

Cap. XIII. a. Denique] Adeo, proinde. Cf. adnot. ad Apolog. cap. 42.

b. univira pronuba adhibeatur] Festus p. 242. ed. Muell.,,Pronubae adhibentur nuptis quae semel nupserunt, ut matrimonii perpetuitatem auspicantes." Servius in Vergilii Aen. IV, 166:,,Varro pronubam dicit quae ante nupserit, neque (leg. et quae) uni tantum nupta est, ideoque auspices deliguntur ad nuptias."

c. quae et Flaminis lex est.] Hierony

17. sacramento A.

55.

mus ad Ageruchiam p. 743 sq. ed. Bened.
tom. IV:,,Hierophanta apud Athenas
eviratur et aeterna debilitate fit castus.
Flamen unius uxoris ad sacerdotium ad-
mittitur; Flaminea quoque unius mariti
eligitur uxor. Ad tauri Aegyptii sacra
semel maritus assumitar. Ut omittam
Virgines Vestae et Apollinis Iunonisque
Achivae, et Dianae ac Minervae, quae
perpetua sacerdotii virginitate marce-
scunt." Cf. Tertull. Ad Uxor. 1, 6. cum
adnott. et De Monogamia cap. 17.

34

22

26

28

stra, immo suffusio, si pigri 18 simus ad continentiam deo exhibendam, 19 quam diabolo quidam praestant, nunc virginitate, nunc viduitate 20 perpetua. 21 Novimus virgines Vestae, et Iunonis apud Achaiae oppidum, "et Apollinis apud Delphos, et 25 Minervae et Dianae quibusdam locis. 26 Novimus et continentes viros, bet quidem tauri illius Aegyptii antistites: feminas vero 27 Cereri 2 Africanae, cui etiam 29 sponte abdicato matrimonio 30 assenescunt, "aversantes exinde contactum masculorum usque ad oscula filiorum. Invenit 32 scilicet diabolus post luxuriam etiam castitatem perditricem, quo 'magis reus sit Christianus qui castitatem recusaverit conservatricem. Erunt nobis in testimonium et feminae quaedam saeculares ob univiratus obstinationem famam 36 consecutae, qua Dido', quae profuga in alieno solo, ubi nuptias optasse debuerat, ne tamen secundas experiretur, maluit e contrario 40 uri quam nubere; vel illa Lucretia, quae "etsi semel per vim et invita alium virum passa est, sanguine suo maculatam carnem abluit, ne 43 viveret iam non sibi univira. Plura exempla

38 b

35

39

38

42

37 ali

regis ultro

18. simus A. sumus d. 19. qua diabolo quidam (quaedam B.) stant BD. qua diabolo qui antistant abc. Fulv. Ursinus rescribit Cum autem dei sit simius tantum Satanas ad perficiendum provocatio est nostri quia diabolo qui antistant cell. 20. periurant BD. evirant abc. 21. Noveram BDabe. Noverimes Fulv. Ursinus. 22. et Iunonis om. BDab. 23. apud Achanum BDabe. apud Achaiam Fulv. Ursinus. apud Achaiae Aegium Ios. Scaliger. 24. et Apollinis apud Delphos los. Scaliger. et Apollinis apud Ephesos Ad. et atrocis apud delphos reliqui. 25. Minervae quibusdam locis Ad. Minervae et Dianae quibus locis BDabe. Minervae et Dianae omnibus locis Fulv. Ursinus. 26. Noveram continentes (continentiae BD.) BDabc. Noverimus continentes Fulv. Ursinus. 26 b. Verba et quidem aversantes in B. non extant. 27. Caereri A. Cereris BDabe. 28. Affricanae 4p. Aphricanae Dab. 29. et sponte D. 30. assenescunt 43. 31. aversantes exinde contactum masculorum usque ad oscula filiorum Ad. Exinde que pacto masculorum usque ad oscula filiorum BD. Exinde adempto contactu maschlorum usque ad oscula filiorum abc. BDabc. 34. castitatis abc. Gorziensis. secutae 48. famam consequutae d. Dido abc. aut divino B (m. pr.) D. 39. maluit contrario BD. 40. uni quam 42. maculata BD. 43. vivere 48.

32. scilicet om. BDabc. 33. etiam em. 35. modo reus BDabc. 36. famam conconsequetur BD. 37. aliqua Dido Ad. ut 38. regis solo ultro D. 38 b. obtasse AB. om. BD. 41. ut semel abc. et semel BD.

d. tauri illius Aegyptii antistites.] Cf. Hieronymus 1. 1. Tertull. De Monogamia cap. 17.

e. feminas vero Cereri Africanae] Cf. Ad Uxor. I, 6.

f. aliqua Dido] De pronomine aliqui nominibus propriis addito cf. adnot. ad Apolog. cap. 11. De re cf. Hieronymus ad Ageruchiam p. 744:,,Stringam breviter reginam Carthaginis, quae ardere magis voluit quam Hiarbae regi nubere,

et Hasdrubalis uxorem, quae apprehensis utraque manu liberis in subiectum se praecipitavit incendium, ne pudicitiae damna sentiret; et Lucretiam, quae amissa gloria castitatis noluit pollutae conscientiae supervivere" cett, Eisdem exemplis usus est Tertullianus Ad Martyras cap. 4. et Apolog. cap. 50.

g. e contrario] Apostolus dixit: Melius est nubere quam uri.

52

47

"curiosius de nostris "invenias, et quidem alteris potiora, quia maius est vivere in castitate quam pro 48 ea mori. 49 Facilius animam ponas quia bonum amiseris, quam vivendo serves ob quod emori malis. 50 Quanti igitur et quantae "1in ecclesiasticis ordinibus de continentia censentur, qui deo nubere maluerunt, qui carnis suae honorem restituere, quique se iam illius aevi filios dicaverunt, occidentes in se concupiscentiam libidinis, et totum illud quod intra paradisum non potuit admitti! Unde praesumendum est hos qui intra paradisum recipi 5 volent, tandem debere cessare ab ea re a qua paradisus 59 intactus est.

56

54

57

58

55

44. curiosius Ad. certa reliqui. 45. inveniam BDabc. 46. alteris potiora ego aliter potiora Ad. tanto (B)abcd. 47. quia maius ego. quia difficilius Hildebrandus. quia facilius A. quanto facilius d. quanto maius abc. quam in anima BD. 48. amori A. ea mereri BD. 49. Facilius animam ponas quia bonum amiseris quam vivendo serves ob (id A.) quod emori (amori A.) malis A. hoc est animae id bonum misceri quam vivendo (non vivendo d., Fulv. Ursinus) separari animam abcd., Fulv. Ursinus. in cuius animam id bonum admiseris (amiseris D.) quam vivendo separati omne (omnia D.) malo BD. 50. Quanti (Quantae abc.) igitur et quae BDabc. 51. in ecclesiis ordinari in ecclesia solent qui (quae abc.) deo BDabc. 52. quae abc. 53. restituere A. restituerunt d. instituerunt reliqui. 54. quaeque abc. 55. aevi filios Ad. pudoris filias (filios B.?) reliqui. 56. inter D. 57. amitti A.

58. volunt BDabc. 59. intactus est. DE EXHORTATIONE CASTITATIS EXPLICIT. A. instructus (abstructus B. m. pr. obstructus B. m. sec., et abc.) est. Gratia ergo cum (omni Fulv. Ursinus) indulgenti (intelligenti abc.) haec. Memento in (in om. BCD.) orationibus tuis Tertulliani (Tertullianum BCD.) ad haec exhortantis (exercentes BCD.) BCDabc.

b. quia maius] Liber Agobardi habet quia facilius. Quam vitiosum. Aberra

verant scilicet librarii oculi ad sequen

tem versum.