Addunt nonnulli in definitione fubjectum dialecticæ, i. e. de re qualibet: fed hoc cum grammatica et rhetorica commune dialecticæ fuit, ut in prooemio vidimus; non ergo hic repetendum.

CAP. II.

De partibus Logica, déque Argumenti Genéribus.

Ratiocinatio autem fit omnis, rationibus vel folis et per fe confideratis, vel inter fe difpofitis; quæ argumenta etiam fæpius dicta funt.

Logicæ itaque partes duæ funt; rationum five argumentorum inventio, eorumque difpofitio.

Secutus veteres Ramus, Ariftotelem, Ciceronem, Fabium, dialecticam partitur in inventionem et judicium. Verùm non inventio, quæ nimis lata eft quocunque modo fumatur, fed argumentorum inventio, pars prima logica dicenda eft; difpofitio autem eorum, cur fit fecunda, non judicium, fecundi libri initio refpondebimus. Sed neque hæc partitio fuis auctoribus vel iifdem vel aliis caret: Plato, in Phædo, difpofitionem inventioni addidit; Ariftoteles rά; Top. 8, 1, quod idem eft. Et Cicero, de Orat., fatetur, inventionem et difpofitionem, non orationis effe, fed rationis.

Inventionem autem et difpofitionem quarum tandem rerum nifi argumentorum.

Argumentorum itaque inventio topica Græcè nominatur, quia Tómas continet, i. e. locos unde argumenta fumuntur, viamque docet et rationem argumenta bene inveniendi, fuo nimirum ordine collocata; unde vel ad genefin expromantur, vel in analyfi explorentur, inventorumique fimul vim atque ufum exponit.

"Argumentum eft quod ad aliquid arguendum affectum eft." Id eft, quod habet affectionem ad arguendum; vel ut Cic. in Top. quod affectum eft ad id de quo quæritur # id interpretatur Boethius refertur, vel aliqua relatione refpicit id de quo quæritur.

Ifta affectione fublata, argumentum non eft; mutata, nom eft idem; fed ipfum quoque mutatur.

Ad

Ad arguendum autem, i. e. oftendendum, explicandum, probandum aliquid. Sic juxta illud tritum, "degeneres animos timor arguit," Æneid 4: et illud Ovidii; "Apparet virtus, arguiturque malis." Explicare autem et probare etiam fimplicis argumenti propria atque primaria vis eft, unde aliud ex alio fequi, vel non fequi, i. e. uno pofito, alterum poni vel non poni primitus judicatur: quod de inductione quidem recte monuit Baconus nofter, de Augment. Scient. 1. 5, c. 4, "uno eodemque mentis opere, illud quod quæritur, et inveniri et judicari ;" fed hoc de fingulis argumentis fimplicibus non minus verum eft.

Ex quo etiam fequitur, judicium non effe alteram logica partem, fed quafi effectum utriufque partis communem et ex utraque oriundum; ex fyllogifmo in re præfertim dubia clarius quidem at fecundario tamen contra ac pleri que docent.

Aliquid autem, eft id quodcunque arguitur: quicquid enim eft, auc effe fingitur, fubjectum eft logicæ, ut fupra demonftravimus. Argumentum autem propriè neque vox est neque res; fed affectio quædam rei ad arguendum; quæ ratio dici poteft ut fupra.

Tractat igitur logica neque voces, neque res. Voces quidem, quamquam et fine vocibus poteft ratiocinari, tamen, quoties opus eft, distinctas et tantùm non ambiguas, non improprias, ab ipfo ufu loquendi videtur jure fanè poftulare : res ipfas artib. quafque fuis relinquit; arguendi duntaxat inter fe quam habeant affectionem five rationem confide

rat.

Ratio autem dicitur, voce à mathematicis petita, qua terminorum proportionalium inter fe certa habitudo fignifica

tur.

"Argumentum eft artificiale aut inartificiale. Sic Ariftot. Rhet. 1,12," quem Fabius fequitur, l. 5, c. 1. Cicero in "infitum" et "affumptum" dividit. Artificiale autem dicitur, non quo inveniatur arte magis quam inartificiale, fed quòd ex fefe arguit, i. e. vi infita ac propria.

"Artificiale eft primum, vel à primo ortum. Primum, quod eft fuæ originis." Id eft, affectionem arguendi non modò in fe habet, fed etiam à fe; quod infrà clarius patebit, cùm quid fit à "primo ortum" docebitur.

"Primum eft fimplex aut comparatum.

"Simplex, quod fimpliciter et abfolutè confideratur." Id eft, fimplicem habet affectionem arguendi id quod arguitur, fine quantitatis aut qualitatis cum eo comparatione. "Simplex eft confentaneum aut diffentaneum. Nam quæ fine comparatione confiderantur, neceffe eft vel confentiant inter fe, vel diffentiant.

99

“Confentaneum eft quod confentit cum re quam arguit." Id eft, ponit, five affirmat effe rem quam arguit.

"Eftque confentaneum abfolutè aut modo quodam." Abfolutè, i. e. perfectè; abfolvere enim eft perficere. Ariftotelis quoque hæc diftributio eft. Quæ autem abfolutè confentiunt, eorum alterum alterius vi exiftere intelligitur; et fic confentiunt caufa et effectus. Atque hæ funt argumentorum diftributiones generales ex affectionum dif. ferentiis defumptæ; fuóque nunc ordine fingulatim tractandæ argumentorum autem omnium primum causa est; id quòd per fe quivis intelligere poteft.

CAP. III.

De Efficiente, procreante, et confervante.

"Caufa eft, cujus vi res eft." Vel, fi ex capite fuperiore, quod intelligi memoriáque teneri poteft, repetito eft opus, caufa eft argumentum artificiale, primum, fimplex, abfolutè confentaneum, cujus vi, vel facultate, res, i. e. effectum, arguitur effe vel exiftere. Nec male definiatur caufa "quæ dat effe rei."

66

Cujus autem vi vel facultate, i. e. à quo, ex quo, per quod, vel propter quod res eft, id caufa effe dicitur. Res" etiam, idem quod " aliquid" in definitione argumenti, vox generalis adhibetur, quæ fignificaret caufam, ficut et reliqua argumenta, effe rerum omnium quæ vel funt, vel finguntur: nam quæ revera funt, veras; quæ finguntur, fictas caufas habent.

Hinc intelligitur "caufam fine qua non," quæ vulgò dicitur, impropriè caufam, et quafi fortuito, dici: ut cum amiffio rei alicujus dicitur caufa recuperationis; quamvis amiffio recuperationem neceffariò præcedat. Neque enim

caufa

caufa fic intelligi debet, id quod et Cicero docuit, 1. de Fato, ut quod cuique antecedat, id ei caufa fit, fed quod cuique efficienter antecedat; i. e. ita ut res vi ejus existat. Hinc caufa propriè dicta, "principium" quoque nominatur à Cic. de Nat. Deor., fed frequentiùs apud Græ

COS.

Caufa autem eft cujus vi res non folùm eft, verùm etiam fuit, vel erit. Ut enim præcepta logica de omni re, fic omnium præcepta artium de omni tempore intelligenda funt; unde et æterna effe, veritatefque æternæ dicuntur.

Ex definitione autem caufæ tertium illud artis præceptum, de quo in præfatione diximus, confectarium hoc oritur: "primus hic locus inventionis, fons eft omnis fcientiæ; fcirique demum creditur cujus caufa teneatur."

Neque aliud eft Ariftotelis decantata illa demonftratio, quàm qua effectum arguitur, probatur, cognofcitur, ponitur, ex caufa pofita; quodcunque illud demum caufæ genus fit: ut cùm rifibile probatur ex rationali, quippe, omnis homo est risibilis, quia rationalis: eóque erit clarior demonftratio, quo caufa certior, propior, præftantior.

“Causa est efficiens et materia, aut forma et finis." Cur fic caufa dividatur quafi in duo genera anonyma, infrà in doctrina diftributionis facilius intelligetur.

Quot autem modis alicujus vi res eft, tot effe fpecies caufæ ftatuendum eft. Modis autem quatuor alicujus vi res eft; ut rectè Ariftot. Phys. 2, 7, et nos fuprà diximus; vel enim à quo, vel ex quo, vel per quod, vel propter quod res unaquæque eft, ejus vi effe rectè dicitur. His modis nec plures inveniuntur, nec pauciores effe poffunt: rectè igitur caufa diftribuitur in caufam à qua, ex qua, per quam, et propter quam, i. e. efficientem et materiam, aut formam, et finem.

"Efficiens eft caufa, à qua res eft, vel efficitur." Ab efficiente enim principium movendi est; ipsa tamen effecto non ineft.

Ciceroni omnis caufa" efficiens" nominatur: fic enim in Topicis; "primus eft locus rerum efficientium, quæ caufæ appellantur:" et de Fato; "causa est quæ id efficit, cujus eft caufa." Hinc fit ut "caufatum," à caufis licet omnib. ortum habens, "effectum" tantummodo vocitetur: unde hoc folum intelligitur, efficientem effe caufam præci

puam

puam atque primariam; omnem autem caufam aliquo mo do efficere.

"Efficientis etfi, vera genera nulla five fpecies nobis apparent, ubertas tamen permagna modis quibufdam distinguitur,"

"Primò, quòd procreet, aut tueatur."

Sic pater et mater procreant; nutrix tuetur. Huc quoque omnium rerum inventores, auctores, conditores, con fervatores referendi funt, Procreare igitur et tueri duo funt modi quibus idem fæpe efficiens efficere folet: pro, creando quidem id quod nondum eft, ut fit; confervando autem id quod jam eft, ut porro fit.

CAP. IV.

De Efficiente fola, et cum aliis.

06

"Secundò, caufa efficiens fola efficit, aut cum aliis. Earumque omnium fæpe alia principalis, alia minus principalis, "five adjuvans et miniftra." Quam Cicero, in Partit.“caufam conficientem" vocat: et cujus, inquit, generis vis varia est, et fæpe aut major aut minor; ut et illa quæ maximam vim habet, fola fæpe caufa dicatur. Hinc, Æneid. 2, Nysus ab Euryalo focio transfert in fe factæ cædis et culpam et poenam quafi folus auctor fuerit, quia fuit præcipuus. Et folitaria caufa cum plerifque et principalibus et fociis, pro "Marcello," variè adhibetur. Sed hæc duo exempla vide post finem in praxi analytica.

Caufa minus principalis (ut quidam volunt) vel eft impulfiva, quæ principalem quoquo modo impellit ac movet, vel eft inftrumentalis.

66

Impulfiva duplex eft Græcifque vocibus receptis, proegumena" dicitur, vel "procatarctica." Illa intus, hæc extrinfecus movet principalem: et vera fi eft, "accafio;" fi ficta, " prætextus" dicitur,

Sic caufa proeg. quæ intus movebat infideles ad perfequendum Chriftianos (exemplis enim receptis hic utemur) erat eorum ignorantia aut impietas, caufa procat. erant nocturni conventus, vel potius quævis conventicula Chriftiano

rum