optime de communi libertate meritum hostibus in cruciatum dedant. Quod si indiligentiores fuerint, millia hominum delecta octoginta una secum interitura demonstrat; ratione inită, frumentum se exigue dierum triginta habere, 5 sed paulo etiam longius tolerare posse parcendo. His datis mandatis, qua opus erat intermissum, secundā vigiliā silentio equitatum mittit; frumentum omne ad se referri jubet; capitis poenam iis, qui non paruerint, constituit; pecus, cujus magna erat copia ab Mandubiis compulsa, 10 viritim distribuit; frumentum parce et paulatim metiri instituit; copias omnes, quas pro oppido collocaverat, in oppidum recipit. His rationibus auxilia Galliae exspectare et bellum administrare parat.

LXXII. Quibus rebus cognitis ex perfugis et captivis, 15 Caesar haec genera munitionis instituit. Fossam pedum viginti directis lateribus duxit, ut ejus fossae solum tantundem pateret, quantum summa labra distarent. Reliquas omnes munitiones ab ea fossa pedes quadringentos reduxit; id hoc consilio, quoniam tantum esset necessario 20 spatium complexus, nec facile totum corpus corona militum cingeretur, ne de improviso aut noctu ad munitiones hostium multitudo advolaret, aut interdiu tela in nostros operi destinatos conjicere possent. Hoc intermisso spatio, duas fossas quindecim pedes latas eadem altitudine per25 duxit; quarum interiorem, campestribus ac demissis locis, aquã ex flumine derivată complevit. Post eas aggerem ac vallum duodecim pedum exstruxit; huic loricam pinnasque adjecit, grandibus cervis eminentibus ad commissuras pluteorum atque aggeris, qui ascensum hostium tardarent; 30 et turres toto opere circumdedit, quae pedes octoginta inter se distarent.

LXXIII. Erat eodem tempore et materiari et frumentari et tantas munitiones fieri necesse deminutis nostris copiis, quae longius ab castris progrediebantur; ac non35 nunquam opera nostra Galli tentare atque eruptionem ex oppido pluribus portis summā vi facere conabantur. Quare ad haec rursus opera addendum Caesar putavit, quo minore numero militum munitiones defendi possent.

Itaque truncis arborum aut admodum firmis ramis abscisis. atque horum delibratis ac praeacutis cacuminibus, perpetuae fossae quinos pedes altae ducebantur. Huc illi stipites demissi et ab infimo revincti, ne revelli possent, ab ramis eminebant. Quini erant ordines, conjuncti inter 5 se atque implicati; quo qui intraverant, se ipsi acutissimis vallis induebant. Hos cippos appellabant. Ante quos obliquis ordinibus in quincuncem dispositis scrobes trium in altitudinem pedum fodiebantur paulatim angustiore ad infimum fastigio. Huc teretes stipites feminis crassitudine 10 ab summo praeacuti et praeusti demittebantur, ita ut non amplius digitis quattuor ex terra eminerent. simul confirmandi et stabiliendi causa singuli ab infimo solo pedes terra exculcabantur: reliqua pars scrobis ad occultandas insidias viminibus ac virgultis integebatur. Hujus generis 15 octoni ordines ducti ternos inter se pedes distabant. Id ex similitudine floris lilium appellabant. Ante haec taleae pedem longae ferreis hamis infixis totae in terram infodiebantur, mediocribusque intermissis spatiis omnibus locis disserebantur, quos stimulos nominabant.

20

LXXIV. His rebus perfectis, regiones secutus quam potuit aequissimas pro loci natura quattuordecim millia passuum complexus, pares ejusdem generis munitiones, diversas ab his, contra exteriorem hostem perfecit, ut ne magna quidem multitudine, si ita accidat, munitionum 25 praesidia circumfundi possent; neu cum periculo ex castris egredi cogatur, dierum triginta pabulum frumentumque habere omnes convectum jubet.

LXXV. Dum haec apud Alesiam geruntur, Galli, concilio principum indicto, non omnes eos, qui arma ferre pos- 30 sent, ut censuit Vercingetorix, convocandos statuunt, sed certum numerum cuique civitati imperandum; ne, tantā multitudine confusa, nec moderari nec discernere suos nec frumentandi rationem habere possent. Imperant Aeduis atque eorum clientibus, Segusiavis, Ambivarětis, Aulercis 35 Brannovicibus, Brannoviis millia triginta quinque; parem numerum Arvernis, adjunctis Eleutĕtis, Cadurcis, Gabălis, Vellavis, qui sub imperio Arvernōrum esse consuerunt;

Sequănis, Senonibus, Biturigibus, Santonis, Rutenis, Carnutibus duodena millia; Bellovăcis decem; totidem Lemovicibus; octona Pictonibus et Turõnis et Parisiis et Helvetiis; Ambiānis, Mediomatricis, Petrocoriis, Nerviis, 5 Morinis, Nitiobrigibus quina millia; Aulercis Cenomanis totidem; Atrebatibus quattuor; Bellocassis, Lexoviis et Aulercis Eburovicibus terna; Rauricis et Boiis bina; decem universis civitatibus, quae Oceanum attingunt, quaeque eorum consuetudine Armoricae appellantur, quo sunt 10 in numero Curiosolītes, Redones, Ambibarii, Calētes, Osismi, Lemovices, Veněti, Venelli. Ex his Bellovăci suum numerum non compleverunt, quod se suo nomine atque arbitrio cum Romanis bellum gesturos dicerent, neque cujusquam imperio obtemperaturos; rogati tamen ab Com15 mio pro ejus hospitio duo millia una miserunt.

LXXVI. Hujus operā Commii, ita ut antea demonstravimus, fideli atque utili superioribus annis erat usus in Britannia Caesar; quibus ille pro meritis civitatem ejus immunem esse jusserat, jura legesque reddiderat atque 20 ipsi Morinos attribuerat. Tamen tanta universae Galliae consensio fuit libertatis vindicandae et pristinae belli laudis recuperandae, ut neque beneficiis neque amicitiae memoria moverentur, omnesque et animo et opibus in id bellum incumberent, coactis equitum octo millibus et 25 peditum circiter ducentis et quadraginta. Haec in Aeduōrum finibus recensebantur numerusque inibatur; praefecti constituebantur; Commio Atrebati, Viridomaro et Eporedorigi Aeduis, Vercassivellauno Arverno, consobrino Vercingetorigis, summa imperii traditur. His delecti ex 30 civitatibus attribuuntur, quorum consilio bellum administraretur. Omnes alacres et fiduciae pleni ad Alesiam proficiscuntur; neque erat omnium quisquam, qui aspectum modo tantae multitudinis sustineri posse arbitraretur, praesertim ancipiti proelio, quum ex oppido eruptione 35 pugnaretur, foris tantae copiae equitatus peditatusque cer

nerentur.

LXXVII. At ii, qui Alesiae obsidebantur, praeteritā die, qua auxilia suorum exspectaverant, consumpto omni

frumento, inscii, quid in Aeduis gereretur, concilio coacto, de exitu suarum fortunarum consultabant. Apud quos variis dictis sententiis, quarum pars deditionem, pars, dum vires suppeterent, eruptionem censebat, non praetereunda oratio Critognati videtur propter ejus singularem ac nefa- 5 riam crudelitatem. Hic summo in Arvernis ortus loco et magnae habitus auctoritatis, "Nihil," inquit, "de eorum sententia dicturus sum, qui turpissimam servitutem deditionis nomine appellant; neque hos habendos civium loco neque ad concilium adhibendos censeo. Cum his mihi res 10 sit, qui eruptionem probant, quorum in consilio omnium vestrum consensu pristinae residere virtutis memoria videtur. Animi est ista mollities, non virtus, paulisper inopiam ferre non posse. Qui se ultro morti offerant, facilius reperiuntur, quam qui dolorem patienter ferant. Atque 15 ego hanc sententiam probarem (tantum apud me dignitas potest), si nullam praeterquam vitae nostrae jacturam fieri viderem; sed in consilio capiendo omnem Galliam respiciamus, quam ad nostrum auxilium concitavimus. Quid hominum millibus octoginta uno loco interfectis, propin- 20 quis consanguineisque nostris animi fore existimatis, si paene in ipsis cadaveribus proelio decertare cogentur? Nolite hos vestro auxilio exspoliare, qui vestrae salutis causa suum periculum neglexerunt, nec stultitia ac temeritate vestrā aut animi imbecillitate omnem Galliam proster- 25 nere et perpetuae servituti subjicere. An, quod ad diem non venerunt, de eorum fide constantiaque dubitatis? Quid ergo? Romānos in illis ulterioribus munitionibus animine causa quotidie exerceri putatis? Si illorum nuntiis confirmari non potestis omni aditu praesepto, his 30 utimini testibus appropinquare eorum adventum, cujus rei timore exterriti diem noctemque in opere versantur. Quid ergo mei consilii est? Facere, quod nostri majores nequaquam pari bello Cimbrōrum Teutonumque fecerunt; qui in oppida compulsi ac simili inopia subacti, eorum cor- 35 poribus, qui aetate ad bellum inutiles videbantur, vitam toleraverunt neque se hostibus tradiderunt. Cujus rei si exemplum non haberemus, tamen libertatis causā institui

et posteris prodi pulcherrimum judicarem. Nam quid illi simile bello fuit? Depopulata Gallia Cimbri magnāque illată calamitate finibus quidem nostris aliquando excesserunt atque alias terras petierunt; jura, leges, agros, liber5 tatem nobis reliquerunt: Romāni vero quid petunt aliud, aut quid volunt, nisi invidia adducti, quos famā nobiles potentesque bello cognoverunt, horum in agris civitatibusque considere atque his aeternam injungere servitutem? Neque enim unquam alia conditione bella gesserunt. 10 Quod si ea, quae in longinquis nationibus geruntur, ignoratis, respicite finitimam Galliam, quae in provinciam redacta, jure et legibus commutatis, securibus subjecta perpetua premitur servitute."

LXXVIII. Sententiis dictis, constituunt, ut ii, qui vale. 15 tudine aut aetate inutiles sunt bello, oppido excedant, atque omnia prius experiantur, quam ad Critognāti sententiam descendant: illo tamen potius utendum consilie, si res cogat atque auxilia morentur, quam aut deditionis aut pacis subeundam conditionem. Mandubii, qui eos 20 oppido receperant, cum liberis atque uxoribus exire coguntur. Hi, quum ad munitiones Romanōrum accessissent, flentes omnibus precibus orabant, ut se in servitutem receptos cibo juvarent. At Caesar, dispositis in vallo cus todiis, recipi prohibebat.

25 LXXIX. Interea Commius et reliqui duces, quibus summa imperii permissa erat, cum omnibus copiis ad Alesiam perveniunt et colle exteriore occupato non longius mille passibus ab nostris munitionibus considunt. Postero die equitatu ex castris educto, omnem eam plani30 tiem, quam in longitudinem tria millia passuum patere demonstravimus, complent pedestresque copias paulum ab eo loco abditas in locis superioribus constituunt. Erat ex oppido Alesia despectus in campum. Concurrunt his auxiliis visis: fit gratulatio inter eos atque omnium animi 35 ad laetitiam excitantur. Itaque productis copiis ante oppidum considunt et proximam fossam cratibus integunt atque aggere explent seque ad eruptionem atque omnes casus comparant.