bimus, si in dicta navi ferimus (sic) 1, sive illi qui in dicta navi fuerint jurabunt ad sancta Domini evangelia salvare et custodire dictum dominum Regem et gentem suam et omnes suos et gentis sue, et eidem in omnibus obedire et armiragio (sic), suo et complere viagium quod idem dominus Rex factum voluerit; insuper, ex pacto continenti apposito, promittimus et convenimus vobis, dicto nomine, quod ex quod dicta navis de mandato dicti domini Regis vel ejus nunciis separata fuerit de dicto loco de Aquis Mortuis, voluntas fuerit dicti domini Regis vel ejus nunciis quod dicta navis applicare valeat ad aliquam insulam vel portum vel alium locum, pro habendo consilio vel expectare gentem suam, quod illuc cum illa navi ire teneamur si fuerimus, et illi qui in dicta navi fuerint ire teneantur et ibi expectare et, si necesse fuerit, ibidem similiter discaricare res et equos que erunt in ipsa navi, et iterum ipsas res et equos reducere seu reduci facere in ipsa navi. Salvo semper quod intelligatur et teneamur dictas res et equos honerare et exhonerare usque ad ripam sive litus maris, cum barchis dicte navis, prout melius fieri si poterit. Et si forte contingerit dictum dominum regem seu ejus nuncium dicta navi ibidem tam detinere quod oporteret quod hiemaret ibi vel alibi, vel octo (sic) illic yemaret, dabitis et solvetis nobis sive dari et solvi facietis, in ipso loco vel alibi ubi yemaret ipsa navis facto domini Regis, libras quadraginta turonenses per centum summe dicti nauli sive libras mille turonenses. Item promittimus et convenimus vobis dictis ambaxatoribus, dicto nomine, quod in dicto loco dictam navim iterum honerabimus sive honerari faciemus omnibus illis rebus que placuerint dicto domino Regi, cum barchis dicte navis, prout melius fieri poterit, et demum cum ipsa navi et marinariis ire ad illum locum ad quem placuerit dicto Regi vel ejus mandato, et ibidem, si necesse fuerit, exhonerabo seu exhonerari faciam ipsam navim, ut dictum est, et si equi de ipsa navi exhonerati erunt in terra in ipso loco, promittimus et convenimus vobis ibidem stare et expectare per mensem unum cum ipsa navi, faciendo ibidem servicium domini Regis sicut de ipsius vobis processerit, usque ad dictum terminum, et si in dictum mensem voluntas fuerit dicto domino Regi vel ejus consilii transferendi se et

'Pour: fuerimus.

Pour: amiraglio.

gentem ad alium locum in eadem regione, quod teneamur, si in dicta navi fuerimus, ire vel illi qui in dicta navi fuerint ire teneantur cum dicta navi, et iterum equos et gentes et omnes res que ibidem de dicta navi exhonerate erunt, vel exhonerare facere et reducere sive redduci facere in dicta navi, cum barchis ipsius navis, prout melius fieri poterit, et demum ire cum ipsa navi et honere ad alium locum, in eadem regione, quo placuerit dicto domino Regi, et ibidem exhonerare sive exhonerari facere ipsam navim omnibus rebus pertinentibus domino Regi et genti sue, ut dictum est. Et postmodum liceat nobis, si fuerimus vel illi qui in dicta navi fuerint, ire quo eis placuerint sive voluerint. Salvo quod in ipsa navi ire non teneamur nos vel aliquis nostrum uti nobis placuerit, sed possimus ibidem pro nobis alium vel alios constituere loco nostro sufficientes. Predicta omnia et singula promittimus vobis dictis ambaxatoribus, nomine dicti domini Regis, attendere, complere et observare, sive attendi, compleri et observari facere, et nullo contravenire, alioquin penam dupli tocius dicti nauli vobis dicto nomine stipulantibus, promittimus, pro pena et predictis omnibus attendendis et observandis, omnia bona nostra habita et habenda vobis, dicto nomine, pignori obligamus, renunciantes juri de principali et in solidum, nove constitucionis de duobus reis; epistole divi Adriani, fori privilegio et omni juri. Insuper Thedixius de Flisco, pro libris mille turonensibus; Lanfrancus de Grimaldis,

, pro libris mille turonensibus; Lucheteo de Grimaldis, pro libris mille turonensibus, et Conradus Embriacius, pro libris mille turonensibus; de predictis et pro predictis omnibus et singulis usibus, dictos ambaxatores, dicto nomine, predictis Philippo et Johannino constituerunt se proprii et principales debitores, observatores et attenditores, sub dicta pena et obligatione bonorum suorum, juri de principali, juri solidi, nove constitucionis de duobus reis, epistole divi Adriani, fori privilegio et omni juri; versa vice nos, dicti Johannus Poilevilain, Henricus et Guillelmus de Mora, dicti domini Regis nuncii et ambaxatores, sicut apparet per litteras dicti domini Regis ejusdem sigillo sigillatas, in descripto nomine ipsius domini Regis, promisimus et promittimus vobis dicto Philippo et Johanni dare vobis et solvere, et sic facere quod dictus dominus Rex dabit et solvet vobis vel vestro certo nuncio residuum dicti precii dicti nauli, scilicet mille libras quingentas turronen

ses in Aquis Mortuis, usque dies postquam dicta navis ibidem applicuerit dicta navis, ut dictum est, et libras mille turronenses si contingeret dictam navim yemare alicubi de mandato dicti domini Regis seu facto ipsius, ubi hyemaret ipsa navis, ultra precium dicti nauli, ut superius dictum est. Que omnia et singula, nomine et mandato dicti domini Regis et pro ipso domino Rege, promittimus et convenimus vobis dictis Philipo et Johannino attendere, complere et observare, attendi, compleri et observari facere, bona fide ut supra, et in nullo contravenire. Tenor autem dictarum litterarum talis est: Ludovicus, Dei gracia Francorum rex.... Dilectis suis potestati, consilio et communi Janue, salutem et dilectionem. Mittimus ad vos dilectos nostros Henricum de Campo Repulso clericum, Johannem dictum Poilevilain militem, et Guillelmum de Mora servientem, nostros latores presencium, ad tractandum vobiscum et, si necesse fuerit, cum singularibus personis de vestro communi, de navibus, vasis et aliis conducendis nec non de galeis faciendis fieri, pro nostro passagio transmarino. Damus et eis eciam plenariam potestatem et speciale mandatum conveniendi supra hiis vobiscum et cum aliis de vestro communi, secundum quod eis videbitur expedire, requirendi et a vobis sufficiens subsidium in galeis et in aliis opportunis, nec non petendi securitatem a vobis et a singularibus personis de communi vestro et quibus convenerint, et recipiendi eam pro nobis, et obligandi nos ad convenciones quas super a vobis et cum aliis de vestro communi observandas, ratum et gratum habiturum quicquid per ipsos tres vel duos ex eis actum fuerit supra premissis, et procuratum, secundum quod in ipsis litteris patentibus supra hoc confectis invenerimus contineri. In cujus rei testimonium presentibus nostrum fecimus apponi sigillum. Actum apud Sanctum Germanum in Laya, die Jovis post octavam Pasce (sic), anno Domini millesimo ducentesimo sexagesimo nono. Actum in domo Guillelmi de Turri, millesimo ducentesimo sexagesimo nono, indiccioni undecima, die octava junii, inter nonam et vesperas. Testes Otto Mocanues, Guillelmus Daniel et Guillelmus de Viri bancherii.

Ego Leoninus de Sesto notarius, rogatus scripsi.

'Nous avons déjà fait remarquer cette répétition, p. 555.

XXI. Littera Jacobi de Rollando de Naulo loco', supra locacione cujus navis que vocatur Caritas.

In nomine Domini, amen. Ego Jacobus de Rollando de Naulo, loco sive naulizo vobis dominis Henrico de Campo Repulso, Joanni Pillavilano militi, et Guillelmo de Mora, nunciis et ambaxatoribus illustrissimi regis Francorum, nomine et vice ipsius domini Regis, et pro felici passagio ipsius domini Regis, navem quamdam que dicitur Caritas, que facta fuit et est in scario Varagini', quam quidem navem vobis naulizo seu loco, dicto nomine, cum omnibus pertinentibus ad ipsam navem, arboribus et antenis, timonibus et anchoris, et omnia alia sua sarzia, prout inferius scriptum est; et ipsam vobis naulizo pro mercede librarum mille quadragentarum viginti quinque turronensium, de qua mercede sive loquerio 3 jam habuisse et recepisse confiteor a vobis medietatem, scilicet libras septingentas duodecim et solidos decem turronenses. Renuncians exceptioni non numerate pecunie et non recepte, doli in secundum (sic) exceptionem et omni juri; reliquum precii dicti nauli habere debeo infra dies octo postquam dicta navis applicuerit apud Aquas Mortuas; itaque dominus Rex vel ejus nuncii michi solvere non teneatur, si michi (non) placuerit in medium madii proximum.... ad ipsum locum predictum cum dicta nave. Debeo et promitto, secundum quod inferius continebitur. Quam quidem navem cum omni sarzia sua et apparatu suo et furnimento ipsius, de quo inferius continebuntur (sic) et dicetur, vobis loco atque naulizo pactis modis fori condicionibus infra scriptis; promitto vobis, dicto nomine, recipientibus predictam navem cum omnibus suis sarciis et apparatibus et aliis quibus supra facta est mentio 4 et inferius fiet, ducere et conducere seu conduci facere ad Aquas Mortuas, usque ad octo dies madii proximo venturi, quod erit currente 5 millesimo

'Loco est une faute du scribe, qui a copié, dans la rubrique de la lettre, le mot qu'il a trouvé à la première ligne après naulo, sans s'apercevoir que loco (je loue) était un verbe se rapportant à ego. La faute ne se trouve pas dans la table des rubriques.

' Cette nef, toute neuve, n'avait pas été encore lancée, et était debout sur le chantier de Varaggio.

3 Loyer. On lit dans le manuscrit le mot

leguolo, sur l'e duquel est un signe dont le sens nous a échappé. Le mot loquerium, que nous avons trouvé dans la lettre qui termine ce registre, nous a aidé à restituer le mot loquerio, très-naturel après mercede.

4 On lit mal les mots que nous croyons pouvoir rétablir ainsi.

5 Currente est une superfétation.

ducentesimo septuagesimo, die vir madii; et cum ibi fuero seu dicta navis fuerit, promitto quod in ipsa navi exhonerabo seu exhonerari faciam, cum barchis dicte navis et marinariis ipsius, quicquid placuerit dicto domino Regi seu ejus consilio et nuncio. Et insuper promitto vobis per pactum et continenti propositum, cum dicta navis ibi applicuerit, quod faciam et curabo ita et sic quod omnes marinarii dicte navis jurabunt, postquam requisitus fuero, ego vel qui pro me erit in dicta navi, salvare et custodire personam domini Regis et familiam' ejus, et res ipsas non diminuere, et quod sequentur et complebunt viagium in quod ire et debebit dicta navis ad voluntatem dicti domini Regis vel ejus certi nuncii, et obedire ipso domino Regi et ejus adjurato seu mandato ipsius domini Regis, quousque durabit dictum viagium; et ego seu ille qui pro me erit in dicta navi simile jurabit, subibit et faciet; et infra, per pactum in continenti appositum in presenti conctractu, promitto et convenio vobiscum movere de Aquis Mortuis cum dicta navi honerata sicut placuerit domino Regi seu ejus certo nuncio, pro eundo quousque dominus Rex vel ejus nuncius voluerit, et specialiter promitto vobis quod ipsam navim et honere ipsius ibo ego, vel aliquis pro me profuerit in dicta nave, si de mandato fuerit seu de voluntate dicti domini Regis, apud Dyraguxiam vel ad alium quo placuerit domino Regi, et in dicto loco, si de voluntate fuerit dicti domini Regis vel ejus certi nuncii, cum barchis dicte navis, prout melius fieri poterit, exhonerando res que in dicta navi erunt pertinentes ad dictum dominum Regem, prout in eis est quod participes navim exhonerare res mercatorum, et ipsas res ad voluntatem dicti domini Regis iterum, cum dictis barchis dicte navis, prout melius fieri poterit, honerabo seu honerari faciam per me vel meum socium et marinarios dicte navis, prout superius dictum est. Et insuper promitto vobis, dicto nomine, ex fori convencionis inter nos, habere in presenti locacione quod de dicto loco seu portu3 Diragusie, seu de dicto loco ad quem ipsa navis ibit de mandato dicti domini Regis, monebo vel monebit ille qui pro me erit in dicta navi et cum ipsa navi, et honere ipsius et marinariis pro eundo ad locum

'Familia est ici dans le sens où le mot s'entend encore en Italie. C'est la mesnie du vieux français.

2

'Pour Dyracchium, Durazzo.

3 Seu portu di Raguzie, comme on le lit quelques lignes plus bas.