Page images
PDF
EPUB

17

45

moveri censuit aut vi aut voluntate; moveri autem solem et lunam et sidera omnia; quae autem natura moverentur, haec aut pondere deorsum aut levitate sublime ferri, quorum neutrum astris contingeret, propterea quod eorum motus in orbem circumque ferretur. Nec vero dici potest vi quadam maiore 5 fieri, ut contra naturam astra moveantur; quae enim potest maior esse? Restat igitur, ut motus astrorum sit voluntarius. Quae qui videat, non indocte solum, verum etiam impie faciat, si deos esse neget. Nec sane multum interest, utrum id neget an eos omni procuratione atque actione privet; mihi 10 enim, qui nihil agit, esse omnino non videtur. Esse igitur deos ita perspicuum est, ut, id qui neget, vix eum sanae mentis existimem.

Restat, ut, qualis eorum natura sit, consideremus; in quo nihil est difficilius quam a consuetudine oculorum aciem 15 mentis abducere. Ea difficultas induxit et vulgo imperitos et similes philosophos imperitorum, ut nisi figuris hominum constitutis nihil possent de dis immortalibus cogitare; cuius opinionis levitas confutata a Cotta non desiderat orationem meam. Sed cum talem esse deum certa notione animi tiamus, primum ut sit animans, deinde ut in omni natura nihil eo sit praestantius, ad hanc praesensionem notionemque nostram nihil video quod potius accommodem, quam ut

5. circumque, circum in seiner ursprünglichen Bedeutung synonym mit in orbem. Wegen motus ferretur s. 97 z. impetum verti.

6. contra naturam. Daß sich die Sterne nicht nach oben oder unten bewegen wie die anderen Körper, kann nicht durch eine gewaltsame Einwirkung von außen verursacht sein.

Кар. 17. § 45-72. Zweiter Hauptteil. Die Beschaffenheit der Gottheit. § 45-49. Es entspricht unserem Vorbegriff, den wir von der Gottheit haben, als einem beseelten und vollkommenen Wesen, daß die Welt Gott sei. Dieser kommt die vollkommenste Gestalt und Bewegung zu, nämlich die Kugelgestalt und die Kreisbewegung.

14. Restat, ut steht ungewöhnlich beim Übergang zum zweiten Teile (s. die Disposition II, 3), welcher nicht der Schlußteil ist, für proximum est, ut; sequitur, ut.

praesen- 20

[blocks in formation]

19. confutata a Cotta: I, 76 flg. 20. certa notione animi praesentiamus. Wie die Epikureer legten auch die Stoiker auf die πρόληψις (s. I, 43) großes Gewicht. Sen. ep. 117, 5: multum dare solemus praesumptioni (qolýεi) omnium hominum. Apud nos argumentum veritatis est, aliquid omnibus videri. praestantius, auch hierin stimmen die Stoiker mit den Epikureern überein. Vgl. I, 47.

22.ad praesensionem - accomodem, vgl. I, 37: in animi notione tamquam in vestigio reponere.

primum hunc ipsum mundum, quo nihil excellentius fieri potest, animantem esse et deum iudicem. Hic quam volet Epicurus 46 iocetur, homo non aptissimus ad iocandum minimeque resipiens patriam, et dicat se non posse intellegere, qualis sit 5 volubilis et rotundus deus, tamen ex hoc, quod etiam ipse probat, numquam me movebit. Placet enim illi esse deos, quia necesse sit praestantem esse aliquam naturam, qua nihil sit melius. Mundo autem certe nihil est melius. Nec dubium, quin, quod animans sit habeatque sensum et rationem et men10 tem, id sit melius quam id, quod his careat. Ita efficitur 47 animantem, sensus, mentis, rationis mundum esse compotem; qua ratione deum esse mundum concluditur. Sed haec paulo post facilius cognoscentur ex iis rebus ipsis, quas mundus efficit.

15 Interea, Vellei, noli, quaeso, prae te ferre vos plane 18 expertes esse doctrinae. Conum tibi ais et cylindrum et pyramidem pulchriorem quam sphaeram videri. Novum etiam oculorum iudicium habetis. Sed sint ista pulchriora dumtaxat aspectu, quod mihi tamen ipsum non videtur; quid 20 enim pulchrius ea figura, quae sola omnes alias figuras complexa continet, quaeque nihil asperitatis habere, nihil offen

[blocks in formation]

thematik und Astronomie, sondern prahlten sogar mit ihrer Unkenntnis in dergleichen Dingen. Vgl. I, 72. 16. Conum ais: I, 24.

17. Novum oculorum iudicium hab. 'ihr habt eine neue Art Ästhetik'. 18. sint ista pulchriora. Der diesen Worten entsprechende Gedanke folgt erst § 48: ne hoc quidem physici intellegere potuistis.

dumtaxat aspectu 'höchstens nur für das Auge'.

=

20. sola una, welches neben einem Kasus von omnis oft dazu dient, den Gegensatz zu markieren. Wir übersetzen in diesem Falle weder unus noch solus, sondern betonen nur omnis. Vgl. de orat. II, 212: philosophus, qui de sua sapientia unus omnia paene profitetur. Tim. 6: qua una (forma) omnes formae reliquae concluduntur. Ter. Andr. I. 5, 58: haec te solum semper fecit maxumi (dich, im Gegensatz zu allen andern).

21. nihil offensionis, dasselbe Wort auch im Tim. 6: nichts woran man stoßen kann.

x 2

sionis potest, nihil incisum angulis, nihil anfractibus, nihil eminens, nihil lacunosum? cumque duae formae praestantissimae sint, ex solidis globus (sic enim oparoav interpretari placet), ex planis autem circulus aut orbis, qui xúxlos Graece dicitur, his duabus formis contingit solis, ut omnes earum 5 partes sint inter se simillumae a medioque tantundem undique 48 absit extremum, quo nihil fieri potest aptius. Sed si haec non videtis, quia numquam eruditum illum pulverem attigistis, ne hoc quidem physici intellegere potuistis, hanc aequabilitatem motus constantiamque ordinum in alia figura non po- 10 tuisse servari? Itaque nihil potest esse indoctius, quam quod a vobis adfirmari solet. Nec enim hunc ipsum mundum pro certo rotundum esse dicitis; nam posse fieri, ut sit alia figura, 49 innumerabilesque mundos alios aliarum esse formarum. Quae, si, bis bina quot essent, didicisset Epicurus, certe non diceret; 15 [sed dum palato, quid sit optimum, iudicat, caeli palatum', 19 ut ait Ennius, non suspexit. Nam cum duo sint genera siderum, quorum alterum spatiis immutabilibus ab ortu ad occasum commeans nullum umquam cursus sui vestigium inflectat, alterum autem continuas conversiones duas isdem 20 spatiis cursibusque conficiat, ex utraque re et mundi volu

7. extremum, dafür gebraucht
Cic. Tim. 6 das Substantivum ex-
tremitas =
αἱ τελευταί die Peri-

pherie'.

8. eruditum pulverem. Die alten Mathematiker pflegten den Tisch mit feinem Sande zu bedecken und mit einem Stäbchen (radius) ihre Figuren in denselben zu zeichnen. Der Gedanke ist also: ihr habt euch nie mit Mathematik befaßt.

9. physici, ironisch. S. I, 77.

16. caeli palatum. Wie sich der Himmel über der Erde wölbt, so der Gaumen über der Zunge, daher die gleiche Bezeichnung Varro b. Aug. de civ. d.VII, 8: palatum Graeci οὐρανόν appellant et nonnulli poetae Latini caelum vocaverunt palatum. Wegen des Griech. vgl. Arist. de part. an. II,17: vñò dè tòv ovgavòv év τῷ στόματι ἡ γλῶττα. In Ermangelung von etwas Besserem kann man übersetzen: 'Gaum Himmelsraum'.

17. ut ait Ennius, wo, wissen wir nicht.

Kap. 19, § 49-56. Beschreibung der Sternenbahnen, um

aus der Gesetzmäßigkeit und Ordnung ihrer Bewegungen einerseits die Kugelgestalt der Welt und der Gestirne, andererseits ihre Göttlichkeit zu beweisen.

Der

18. spatiis immutabilibus. Ablat. zur Bezeichnung der Bewegung in oder durch einen Raum. So gleich nachher und § 103: isdem spatiis. Vgl. § 95: toto caelo.

ab ortu ad occasum commeans, die scheinbar täglichen Umdrehungen der Fixsterne, bewirkt durch die westöstliche Drehung der Erde um ihre Achse.

20. conversiones duas. Die erste Umdrehung haben die Planeten mit den Fixsternen gemein, mit der zweiten meint Cicero ihre Bewegung unter den Sternen. Denn da die Planeten um die Sonne laufen, so verändert sich ihr Ort an der Sphäre, indem sie, um die Sonne sich bewegend, den Tierkreis durchwandeln. Diese Umläufe vollziehen sich bei den einzelnen regelmäßig in denselben Bahnen.

bilitas, quae nisi in globosa forma esse non posset, et stellarum rotundi ambitus cognoscuntur. Primusque sol, qui astrorum tenet principatum, ita movetur, ut, cum terras larga luce compleverit, easdem modo his, modo illis ex partibus 5 opacet; ipsa enim umbra terrae soli officiens noctem efficit; nocturnorum autem spatiorum eadem est aequabilitas, quae diurnorum; eiusdemque solis tum accessus modici, tum recessus et frigoris et caloris modum temperant; circumitus enim solis orbium v et Lx et ccc quarta fere diei parte addita 10 conversionem conficiunt annuam; inflectens autem sol cursum tum ad septentriones, tum ad meridiem aestates et hiemes efficit et ea duo tempora, quorum alterum hiemi senescenti adiunctum est, alterum aestati. Ita ex quattuor temporum mutationibus omnium, quae terra marique gignuntur,`initia 15 causaeque ducuntur. Iam solis annuos cursus spatiis men- 50 struis luna consequitur, cuius tenuissimum lumen facit proximus accessus ad solem, digressus autem longissimus quisque plenissimum. Neque solum eius species ac forma mutatur

[merged small][merged small][merged small][merged small][merged small][merged small][ocr errors][merged small]

nachher behauptet wird, daß, wenn die Sonne höher nach Norden am Himmel emporrückt, die Temperatur steigt, weil dann der Nordpol der Erde der Sonne zugewendet ist, und infolge dessen die Sonnenstrahlen steiler herabfallen und wegen der größeren Tageslänge intensiver auf unsere Gegend wirken.

8. circumitus orbium, die scheinbar täglichen Kreisumläufe der Sonne, bewirkt durch die Umdrehungen der Erde um ihre Achse. Das ägyptische Sonnenjahr von 3654 Tagen war im Jahre 46, also zwei Jahre vor der Veröffentlichung dieser Schrift, von Cäsar offiziell für das alte Mondjahr von 355 Tagen eingeführt worden.

12. senescenti. Mit derselben Metapher § 95: lunae senescentis. Varr. 1. L. V, 2: mensis senescentis extremus dies.

16. consequitur. Der Mond durchmißt den Tierkreis in einem Monate, während die Sonne ein Jahr dazu braucht.

tenuissimum lumen. Wenn der Mond der Sonne näher rückt, sich also zwischen Sonne und Erde befindet, so wendet er letzterer seine dunkle Seite zu, es ist Neumond; im umgekehrten Falle tritt Vollmond ein.

20.

51

tum crescendo, tum defectibus in initia recurrendo, sed etiam regio, quae tum est aquilonia, tum australis. Inde in lunae quoque cursu est et brumae quaedam et solstitii similitudo, multaque ab ea manant et fluunt, quibus et animantes alantur augescantque et pubescant maturitatemque adsequantur, quae 5 oriuntur e terra. Maxume vero sunt admirabiles motus earum quinque stellarum, quae falso vocantur errantes. Nihil enim errat, quod in omni aeternitate conservat progressus et regressus reliquosque motus constantes et ratos. Quod eo est admirabilius in his stellis, quas dicimus, quia tum occultantur, 10 tum rursus aperiuntur, tum adeunt, tum recedunt, tum antecedunt, tum autem subsequuntur, tum celerius moventur, tum tardius, tum omnino ne moventur quidem, sed ad quoddam tempus insistunt. Quarum ex disparibus motionibus magnum annum mathematici nominaverunt, qui tum efficitur, cum 15 solis et lunae et quinque errantium ad eandem inter se com52 parationem confectis omnium spatiis est facta conversio. Quae quam longa sit, magna quaestio est, esse vero certam et definitam necesse est. Nam ea, quae Saturni stella dicitur

1. defectibus durch Abnehmen' regio 'seine Breite'- (d. i. seine Entfernung von der Ekliptik).

4. multaque fluunt, Tau und Feuchtigkeit, die man für ein Geschenk des Mondes hielt. Es war eine bei den Alten allgemein verbreitete Ansicht, daß der Mond auf das Wachstum und Gedeihen der Menschen, Tiere und Pflanzen einen bedeutenden Einfluß ausübe. Vgl. Hor. carm. saec. 35.

5. quae oriuntur e terra, s. § 26 z. stirpibus infixa contineat.

7. quinque stellarum, s. z. I, 34. 8. in omni aeternitate, während aller Ewigkeit, d. i. 'bis in alle Ewigkeit', wie § 43; 95. Vgl. II, 28: in tanta diuturnitate servari, dafür I, 2: ad infinitum tempus.

progressus et regressus. Die Planeten rücken nicht in gleichmäßiger Bewegung wie Sonne und Mond durch den Tierkreis, sondern sie bewegen sich scheinbar bald östlich (direkt), bald westlich (retrograd) am Himmelsgewölbe. Es beruht diese Erscheinung auf einer optischen Wirkung des Laufes der Erde.

10. occultantur, in den Strahlen der Sonne, wenn sie mit dieser in Konjunktion treten.

11. tum adeunt, tum recedunt, indem die Planeten auf der Ekliptik bald nach Osten, bald nach Westen oscillieren.

14. insistunt sie werden stationär❜. Plin. n. h. II, 16: planetae stationales.

magnum annum nominaverunt, eine bei den Verben des Nennens häufige Kürze des Ausdruckes für annum statuerunt, quem magnum nominaverunt. Vgl. de off. I, 8: Nam et medium quoddam officium dicitur et perfectum (est quoddam officium, quod dicitur). Invent. IV, 27: ex quo in aliis anxietas, in aliis iracundia dicitur (= exsistit, quae dicitur). Varro 1. L. V, 146: secundum Tiberim forum piscarium

vocant.

16. comparationem, das richtige Verhältnis, die richtige Stellung zweier oder mehrerer Dinge zu einander. Tim. 4: quae Graece avaloɣía, Latine comparatio dici potest.

18 quam longa sit. Im Hort. fr. 26 wird die Dauer des großen Jahres auf 12954 Jahre angegeben.

« PreviousContinue »