Page images
PDF
EPUB

impulit, ut principibus heroum, Ulixi, Diomedi, Agamemnoni, Achilli, certos deos discriminum et periculorum comites adiungeret. Praeterea ipsorum deorum saepe praesentiae, quales supra commemoravi, declarant ab iis et civitatibus et singulis 5 hominibus consuli; quod quidem intellegitur etiam significationibus rerum futurarum, quae tum dormientibus, tum vigilantibus portenduntur. Multa praeterea ostentis, multa extis admonemur multisque rebus aliis, quas diuturnus usus ita notavit, ut artem divinationis efficeret. Nemo igitur vir 167 10 magnus sine aliquo adflatu divino umquam fuit. Nec vero id ita refellendum est, ut, si segetibus aut vinetis cuiuspiam tempestas nocuerit, aut si quid e vitae commodis casus abstulerit, eum, cui quid horum acciderit, aut invisum deo aut neglectum a deo iudicemus. Magna di curant, parva neglegunt. 15 Magnis autem viris prosperae semper omnes res, siquidem satis a nostris et a principe philosophiae Socrate dictum est de ubertatibus virtutis et copiis.

67

Haec mihi fere in mentem veniebant, quae dicenda pu- 168 tarem de natura deorum. Tu autem, Cotta, si me audias,

[blocks in formation]
[blocks in formation]

prosperae semper omnes res. Den Weisen kann nach der Ansicht der Stoiker kein Unglück treffen, da die vollkommenste Glückseligkeit, welche mit dem Besitze der Tugend verbunden ist, durch kein Übel beeinträchtigt werden kann. Trifft denselben scheinbar ein Unglück, so kann dieses nur dazu dienen, seine sittlichen Kräfte zu stählen, nicht aber ihn niederzubeugen. Sen. de prov. cap. 2.

siquidem führt in Form einer Bedingung die Begründung des vorhergehenden Satzes ein. Aus den Erörterungen des Sokrates und der Stoiker über die Tugend geht zur Genüge hervor, daß den Weisen, der mit einem solchen herrlichen Gute ausgestattet ist, kein Unglück treffen kann.

Kap. 67. § 168. Schlufs.

19. si me audias wie si me amas beim Imperativ und imperat. Konjunktiv im Sinne von quaeso.

eandem causam agas teque et principem civem et pontificem esse cogites et, quoniam in utramque partem vobis licet disputare, hanc potius sumas eamque facultatem disserendi, quam tibi a rhetoricis exercitationibus acceptam amplificavit Academia, potius huc conferas. Mala enim et impia consuetudo 5 est contra deos disputandi, sive ex animo id fit sive simulate.

2. in utramque partem 'für und wider'.

3. hanc, nämlich für die Götter zu reden.

4. amplificavit Academia. De fat. 3: orator subtilitatem ab Academia mutuatur et ei vicissim reddit ubertatem orationis.

6. disputandi, man erwartet vielmehr disputare, da dieser Begriff

das grammatische Subjekt im Satze ist; das Gerundium erklärt sich durch eine Kürze des Ausdruckes, indem nach consuetudo est ein zweites consuetudo unterdrückt ist. Vgl. de off. III, 3: si discendi labor est potius quam voluptas.

ex animo simulate. Vell. Patercul. II, 48,3: Mox simulatione contra Pompeium et Caesarem, sed animo pro Caesare stetit.

LIBER TERTIUS.

1

1

Quae cum Balbus dixisset, tum arridens Cotta: Sero, inquit, mihi, Balbe, praecipis, quid defendam. Ego enim te disputante, quid contra dicerem, mecum ipse meditabar, neque tam refellendi tui causa quam ea, quae minus intellegebam, 5 requirendi. Cum autem suo cuique iudicio sit utendum, difficile factu est me id sentire, quod tu velis. Hic Velleius: 2 Nescis, inquit, quanta cum exspectatione, Cotta, sim te auditurus. Iucundus enim Balbo nostro sermo tuus contra Epicurum fuit; praebebo igitur ego me tibi vicissim attentum 10 contra Stoicos auditorem. Spero enim te, ut soles, bene paratum venire. Tum Cotta: Sic mehercule, inquit, Vellei; 3 neque enim mihi par ratio cum Lucilio est ac tecum fuit. Qui tandem? inquit ille. Quia mihi videtur Epicurus vester de dis immortalibus non magnopere pugnare; tantum modo 15 negare deos esse non audet, ne quid invidiae subeat aut criminis. Cum vero deos nihil agere, nihil curare confirmat membrisque humanis esse praeditos, sed eorum membrorum usum nullum habere, ludere videtur satisque putare, si dixerit esse quandam beatam naturam et aeternam. A Balbo autem 4 20 animadvertisti, credo, quam multa dicta sint quamque, etiamsi minus vera, tamen apta inter se et cohaerentia. Itaque

Buch III. Kritik der stoischen Theologie durch den Neuakademiker Cotta.

Kap. 1. § 1-6. Einleitung. Die Auseinandersetzungen des Balbus über das Wesen der Götter verdienen den Vorzug vor denen des Epikureers Velleius. Aber die Gründe, welche ersterer für seine Ansichten vorbringt, erweisen sich als ungenügend. Cotta gedenkt in eine Kritik derselben einzutreten, nachdem er vorher ausdrücklich erklärt hat, daß er als Pontifex an den positiven Grundlagen der Staatsreligion festhalte. 3. neque tam refellendi quam requirendi, gesagt mit einer

gewissen sokratischen Ironie (vgl. Plat. Prot. 329), welche von Balbus nicht unbemerkt bleibt: sin me interrogare (voles) non tam intellegendi causa quam refellendi. (§ 4). neque = neque tamen, wie I, 107.

11. Sic mehercule sc. est, welches von Cicero bei sic, wenn es eine Bejahung bezeichnet, sowohl gesetzt als ausgelassen wird. Phil. II, 44: Visne igitur te inspiciamus a puero? Sic, opinor. De r. p. I, 60: Sic, inquit, est. Ebenso ita; p. Sull. 3: Ita, inquit.

12. ratio cum Lucilio, s. I, 67 Z. tecum.

14. pugnare, s. z. I, 75. 15. ne quid invidiae subeat. Vgl. I, 123.

18. si dixerit etc. S. I, 45.

cogito, ut dixi, non tam refellere eius orationem quam ea, quae minus intellexi, requirere. Quare, Balbe, tibi permitto, responderene mihi malis de singulis rebus quaerenti ex te ea, quae parum accepi, an universam audire orationem meam. Tum Balbus: Ego vero, si quid explanari tibi voles, respon- 5 dere malo; sin me interrogare non tam intellegendi causa quam refellendi, utrum voles, faciam, vel ad singula, quae requires, statim respondebo vel, cum peroraris, ad omnia. 5 Tum Cotta: Optime, inquit. Quam ob rem sic agamus, ut 2 nos ipsa ducet oratio. Sed ante quam de re, pauca de me. 10 Non enim mediocriter moveor auctoritate tua, Balbe, orationeque ea, quae me in perorando cohortabatur, ut meminissem me et Cottam esse et pontificem; quod eo, credo, valebat, ut opiniones, quas a maioribus accepimus de dis immortalibus, sacra, caerimonias religionesque defenderem. Ego vero 15 eas defendam semper semperque defendi, nec me ex ea opinione, quam a maioribus accepi de cultu deorum immortalium, ullius umquam oratio aut docti aut indocti movebit. Sed cum de religione agitur, Ti. Coruncanium, P. Scipionem, P. Scaevolam, pontifices maximos, non Zenonem aut Cleanthem aut Chrysip- 20 pum sequor habeoque C. Laelium augurem eundemque sapientem, quem potius audiam dicentem de religione in illa oratione

1. cogito, mit dem Infinitiv, ganz wie unser deutsches 'gedenke zu', findet sich als Ausdruck der Umgangssprache bei Cicero vorzugsweise in den Briefen. S. ad fam. II, 23, 2, ad Att. II, 9 u. öft.

4. accepi intellexi.

=

10. de re de me. S. I, 12 z. consecutum esse secutum esse. 12. in perorando cohortabatur, ein bemerkenswertes Beispiel der Personifizierung von cratio.

15. caerimonias religionesque, wie I, 61; dafür de r. p. II, 26: religionum caeremonias.

17. ullius. Den Genet. und Accusat. Sing. von ullus gebraucht Cicero zuweilen substantivisch, im Ablat. ist ullo häufiger als quoquam, während bekanntlich im Plur. ullus die fehlenden Formen von quisquam durch alle Casus vertritt.

18. movebit, zum Ausdruck vgl. I, 66: de ista auctoritate deiecerit. 19. Ti. Coruncanium. S. I, 115. P. Scipionem Nasicam Corculum,

Schwiegersohn des älteren Afrikanus, Pontifex max. 150. (Über sein Konsulat s. II, 10.) De orat. III, 133: Haec fuit P. Crassi illius veteris, haec Ti. Coruncanii, haec proavi generi mei, Scipionis prudentissimi hominis sapientia, qui omnes pontifices maximi fuerunt, ut ad eos de omnibus divinis atque humanis rebus referretur.

P. Scaevolam, s. z. I, 115.

21. C. Laelius, mit dem Beinamen Sapiens, Freund des jüngeren Scipio, Konsul 140. Die hier erwähnte oratio nobilis (de collegiis Brut. 83) wurde veranlaßt durch den Gesetzesvorschlag des Volkstribunen C. Licinius Crassus, welcher im Jahre 145 beantragte, die Selbstergänzung der Priesterkollegien aufzuheben und an ihre Stelle Volkswahl treten zu lassen. Laelius wies in dieser Rede so überzeugend nach, daß durch die Annahme dieser lex die Staatsreligion gefährdet werde, daß der Antrag des Licinius abgelehnt wurde.

nobili quam quemquam principem Stoicorum. Cumque omnis populi Romani religio in sacra et in auspicia divisa sit, tertium adiunctum sit, si quid praedictionis causa ex portentis et monstris Sibyllae interpretes haruspicesve monuerunt, harum 5 ego religionum nullam umquam contemnendam putavi mihique ita persuasi, Romulum auspiciis, Numam sacris constitutis fundamenta iecisse nostrae civitatis, quae numquam profecto sine summa placatione deorum immortalium tanta esse potuisset. Habes, Balbe, quid Cotta, quid pontifex sentiat; fac 6 10 nunc ego intellegam, tu quid sentias. A te enim philosopho rationem accipere debeo religionis, maioribus autem nostris etiam nulla ratione reddita credere. Tum Balbus: Quam igi- 3 tur a me rationem, inquit, Cotta, desideras? Et ille: Qua dripertita, inquit, fuit divisio tua, primum ut velles docere 15 deos esse, deinde quales essent, tum ab iis mundum regi, postremo consulere eos rebus humanis. Haec, si recte memini, partitio fuit. Rectissume, inquit Balbus; sed exspecto, quid requiras.

Tum Cotta: Primum quidque videamus, inquit; et, si id 7 20 est primum, quod inter omnes nisi admodum impios convenit, mihi quidem ex animo exuri non potest, esse deos, id tamen ipsum, quod mihi persuasum est auctoritate maiorum, cur ita sit, nihil tu me doces. Quid est, inquit Balbus, si tibi persuasum est, cur a me velis discere? Tum Cotta: Quia sic 25 adgredior, inquit, ad hanc disputationem, quasi nihil umquam

[ocr errors]

1. omnis religio divisa sit etc. Vgl. De harusp. resp. 18: (maiores) statas solemnesque religiones (= sacra) pontificatu, rerum bene gerendarum auctoritates augu-· rio, fatórum veteres praedictiones Apollinis vatum libris, portentorum expiationes Etruscorum disciplina contineri putaverunt.

3. portentis et monstris, s. z. II, 7. 4. Sibyllae interpretes, die quindecimviri sacris faciundis. S. II, 10 z. ex Sibyllinis vaticinationibus.

6. Romulum auspiciis. De r. p. II, 16: auspiciis plurimum obsecutus est Romulus. Urbem condidit auspicato. Über Numa s. Liv. I, 19. 9. Habes du weißt nun', die vorhergehende Erörterung sammenfassend und abschließend. Es folgt darauf gewöhnlich, wie hier, die Ankündigung des neuen Themas.

zu

12. nulla ratione reddita. Wie

dieser Autoritätsglaube mit dem philosophischen Skepticismus des Cotta vereinbar ist, dafür wird uns die Antwort schuldig geblieben.

13. Quadripertita, s. II, 3.

SO

§ 7-19. Erster Hauptteil. Kritik der stoischen Beweisführung für das Dasein der Götter. § 7-10 Einleitender Gedanke: ist der Glaube an die Götter so allgemein, wie die Stoiker behaupten, sind die Gründe, welche die Existenz derselben beweisen wollen, eher dazu angethan, den Glauben an dieselben zu untergraben, als zu befestigen. 19. Primum quidque, s. z. I, 77. 21. mihi quidem, Asyndeton adversativum.

exuri, die Metapher ist nicht kühner als leges alicui inurere 'jem. Gesetze aufdrängen' p. Mil. 33.

« PreviousContinue »